Geceleri gökyüzüne bakmayı sevenler bu ortalar çok sıra dışı olaylara şahit oluyor. Güneş Sistemi’nin altı gezegeni (Venüs, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün) havanın açık olduğu gecelerde gökyüzünde görülebiliyor. Şubat ayı sonlarında bu altı gezegene Neptün de eklenecek. 28 Şubat gecesi yedi gezegen birden Dünya’dan görülebilir olacak.

Ortaya çıkacak manzaranın benzersizliği bir yana, gezegenlerin bu biçimde dizilmesi Güneş Sistemi üzerinde gerçek tesirler yaratabildiği üzere bilim insanlarının, Dünya’nın Güneş Sistemi’ndeki yerini anlaması için de değerli ipuçları sunuyor.

GEZEGENLERİN GEÇİT TÖRENİ

Güneş Sistemi’ndeki sekiz büyük gezegenin Güneş’in etrafındaki yörüngeleri, birebir düz düzlem üzerinde bulunuyor fakat gezegenlerin her biri farklı süratle hareket ediyor. Güneş’e en yakın gezegen olan Merkür bir cinsini 88 günde tamamlarken, Dünya yılı 365 gün Neptün yılı ise 60.190 gün yani yaklaşık 165 Dünya yılı sürüyor.

Gezegenlerin dönüş suratlarının farklı olması, bazen birkaçının Güneş’in tıpkı tarafında sıraya dizilmesiyle sonuçlanıyor. Bu türlü durumlarda yörüngelerin hakikat formda sıralandığı takdirde, birden fazla gezegeni birebir anda gökyüzünde görebilir hale geliyoruz. Çok ender de olsa tüm gezegenler bir ortada ekliptik boyunca dizilip eşsiz tablolar ortaya çıkarıyor.

Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn, çıplak gözle görülebilecek kadar parlak gezegenler. Uranüs ve Neptün’ü görmek için ise dürbün ya da teleskopa gereksinim duyuluyor.

‘Gezegenlerin geçit töreni’ dün gece ABD’nin North Carolina eyaletinde bu türlü görüntülendi

Ocak ve şubat aylarında bu olayın yaşandığına şahit olacağız. Lakin gezegenler bir çizgi halinde değil, gökyüzüne çizilmiş bir yay üzere görülecek. Ocak ve şubat aylarında havanın açık olduğu gecelerde Merkür hariç tüm gezegenler görülebilir olacak. (Bu durum bazen gezegenlerin geçit merasimi olarak da anılıyor.) Lakin 28 Şubat günü hava durumunun da müsaade vermesi durumunda yedi gezegenin tamamı Dünya’dan görülebilir olacak ve gökyüzü meraklılarına eşsiz görünümler sunacak.

İngiltere’de bulunan Fifth Star Laboratuvarları’ndan astronom Jenifer Millard, “Gezegenleri kendi gözünüzle görmek çok özel bir şey. Elbette Google’a girip tüm bu gezegenlerin çok daha ihtişamlı imajlarını bulabilirsiniz. Lakin bu objelere kendi gözünüzle baktığınızda, milyonlarca hatta milyarlarca kilometre uzaktan gelmiş olan fotonlar retinanıza çarpıyor” tabirlerini kullandı.

DÜNYA NASIL ETKİLENECEK?

Gezegenleri bu türlü izlemek büyüleyici ancak bu formda dizilişlerin Dünya üzerinde bir tesiri de oluyor mu? 

Millard, “Gezegenlerin yörüngelerinde bu pozisyonlara gelmesi yalnızca tesadüf” dedi. Dahası kimi bilim insanları gezegenlerin dizilişinin Dünya üzerinde birtakım tesirlere yol açtığını öne sürse de bu argümanların bilimsel destekleri ya çok zayıf oluyor ya da hiç olmuyor.

Öte yandan dizilimin Güneş üzerinde bir tesiri olduğunu öne süren bilim insanları da var. Güneş’le ilgili en merak edilen bahislerin başında aktivitenin doruğa çıktığı (ve şu anda da içinde bulunduğumuz) solar azamî evresiyle aktivitenin en zayıf olduğu solar asgarî evresi ortasındaki 11 yıllık döngü geliyor. 2019 yılında yapılan bir çalışmada, gezegenlerin dizilişinin Güneş’in aktiviteleri üzerinde bir tesiri olabileceği öne sürüldü. Almanya’da bulunan Helmholtz-Zentrum Dresden-Rossendorf araştırma merkezinden fizikçi Frank Stefani; Venüs, Dünya ve Jüpiter’in çekim güçlerinin bir ortaya gelmesinin, bu döngünün temelini oluşturuyor olabileceğini tez etti.

Gezegenlerin Güneş üzerindeki çekim güçleri tek başına hayli küçük. Lakin Stefani, iki ya da daha fazla gezegenin Güneş’le birebir hizaya geldiği “syzygy” durumunun yaşandığı vakitlerde, çekim güçlerinin bir ortaya gelmesinin Güneş’te Rossby dalgaları ismi verilen küçük rotasyonlara yol açabileceğini bunun da hava olaylarını tetikleyebileceğini belirtti.

NASA, Ekim 2024’teki Güneş fırtınasını bu biçimde görüntülemişti

“Rossby dalgaları Dünya’da siklonlara ve antisiklonlara yol açıyor. Tıpkı Rossby dalgaları Güneş’te de var” diyen Stefani’nin hesaplamaları Güneş, Dünya ve Jüpiter’in hizalanmasının 11,07 yıllık solar aktivite dönemlerine yol açtığına işaret etti. Bu da solar maksimum/solar asgarî döngüsünün müddetiyle neredeyse eşit.

Ancak Stefani’nin bu argümanına katılmayanlar da var. Kimi bilim insanları, solar aktivitenin yalnızca Güneş’in içinde yaşanan süreçlerle açıklanabileceğini savunuyor. Örneğin Max Planck Güneş Sistemi Enstitüsü’nden güneş bilimci Robert Cameron, 2022’de kaleme aldığı makalede şu tabirleri kullandı: “Gözleme dayalı kanıtlar, gezegenlerin solar döngüye direkt sebep olmadığına işaret ediyor. Rastgele bir senkronizasyona dair bir kanıt bulunmuyor.”

1980’Lİ YILLARDA TARİHİ KEŞİFLERE İMZA ATILDI

Ne var ki gezegenlerin hizalanmasının bu kadar büyük tartışmalara yol açmayan yararları da mevcut. Örneğin bu sayede bilimsel müşahedeler yapılabiliyor, Güneş Sistemi’yle ilgili değerli bilgiler elde edilebiliyor.

Güneş Sistemi’nin dış çeperindeki gezegenlere uzay araçlarıyla ulaşmak çok güç zira bu gezegenler milyonlarca kilometre uzakta ve seyahat onlarca yıl sürebilir. Ancak Jüpiter üzere pozisyonu düzgün bilinen bir gezegenin yerçekimi tesirini kullanarak uzay aracını uzaklara fırlatmak, seyahat müddetini hatırı sayılır oranda kısaltmak için bir fırsat sunuyor.

Geçmişte NASA’nın Voyager uzay araçları bunun en yeterli örneği olmuştu. 1966 yılında NASA’da vazifeli bilim beşerli Gary Flandro, en dıştaki dört gezegen olan Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün’ün 1977 yılında hizalanacağını hesaplamıştı. Flandro’nun hesabına nazaran bu sayede dört gezegeni ziyaret etmek için gerekli müddet 30 yıldan 12 yıla inecekti. 175 yılda bir meydana gelen bu şanslı hizalanmadan faydalanan NASA, Voyager 1 ve Voyager 2 araçlarını 1977 yılında uzaya göndererek Güneş Sistemi’nin dış bölgesindeki “Büyük Tur”u başlattı.

Voyager 2’nun fırlatma anı

Voyager 1 1979’da Jüpiter’in 1980’de ise Satürn’ün yakınından geçti lakin Uranüs ve Neptün’den uzak durdu. Zira bilim insanları Satürn’ün büyüleyici uydusu Titan’ı görmek istiyordu ve sapan tesirini bozmadan bunu yapabilmek mümkün değildi. Ancak Voyager 2 hizalanan dört gezegeni de ziyaret ederek Uranüs’e (1986) ve Neptün’e (1989) giden birinci ve tek uzay aracı unvanını elde etti.

Colorado Üniversitesi’nden astrofizikçi Fran Bagenal, “Harika sonuçlara ulaşıldı” dedi. Birebir vakitte Voyager bilim grubunun bir üyesi olan Bagenal, “Eğer Voyager 2 1980’de pes etmiş olsaydı, Neptün’e gitmemiz 2010 yılını bulacaktı. Bence gerekli dayanağı sağlayamazdı. Kim bu türlü bir şeyi finanse eder ki?” sözlerini kullandı.

EVRENİN UZAK KÖŞELERİNİ BU SAYEDE “GÖRÜYORUZ”

Gezegenlerin hizalanması yalnızca Güneş Sistemi içinde yararlı değil. Gökbilimciler bu hizalardan faydalanarak cihanın farklı ögelerini araştırıyor, Güneş dışındaki öbür yıldızların yörüngesinde dolanan dış gezegenleri keşfedip çalışma fırsatı buluyor.

Bu gezegenleri keşfetmenin en baskın yolu transit metodu olarak biliniyor. Bir dış gezegen bir yıldızın önünden geçerken yıldızın ışığının parlaklığının azalmasına yol açıyor. Bu sayede bilim insanları gezegenin büyüklüğüne yörüngesine dair sonuçlara varabiliyor.

Bu metot sayesinde muhakkak yıldızların yörüngelerinde bulunan pek çok gezegeni keşfettik. Örneğin Dünya’dan 40 ışık yılı uzakta bulunan kırmızı cüce yıldız Trappist-1’in yörüngesinde, Dünya büyüklüğünde yedi gezegen olduğu transit metoduyla anlaşıldı. Dahası o sistemdeki gezegenlerin birbirleriyle rezonans içinde olduğu da görüldü.

Rezonansın manası şu: En dıştaki gezegenin 2 tipini tamamladığı müddette ikinci sıradaki gezegen 3 çeşidini tamamlıyor. Bu tertip içeri gerçek gelindikçe 4 cins, 6 tıp diye devam ediyor. Bu da birtakım devirlerde sistemdeki gezegenlerin kimilerinin düz bir çizgi üzerinde hizalandığı manasına geliyor. Lakin Güneş Sistemi’nde bu türlü bir rezonans olmadığından gezegenlerin düz çizgide hizalanması da kelam konusu olamıyor.

Avrupa Uzay Ajansı’na ilişkin bu illüstrasyon TRAPPIST-1 b gezegeninin mümkün görünümünü yansıtıyor

Transitleri kullanarak, bu türlü gezegenlerin atmosferlerine dair de fikir sahibi olabiliyoruz. California Teknoloji Enstitüsü bünyesinde bulunan NASA Dış Gezegen Bilimi Enstitüsü’nden gökbilimci Jessie Christiansen, “Atmosferi olan bir gezegenin bir yıldızın önünden geçmesi durumda, yıldızın ışığı gezegenin içinden geçer. Bu da gezegenin atmosferindeki moleküllerin ve atomların ışığı aşikâr dalga uzunluklarında emmesi manasına gelir” tabirlerini kullandı.

Bu sayede karbondioksit ve oksijen üzere gazlarının varlığının ve yoğunluğunun tespit edilebildiğini vurgulayan Christiansen, “Atmosferik kompozisyon analizlerimizin büyük bir çoğunluğunu hizalanmalara borçluyuz” dedi.

BELKİ UZAYLILAR DA DÜNYA’YA BAKIYORDUR

Öte yandan galaksilerin hizalanması da cihanın çok daha uzak köşelerine dair bilgi sahibi olmamızı sağlıyor. Cihanın birinci vakitlerindeki galaksileri gözlemlemek hayli sıkıntı zira bu galaksiler hem çok zayıf hem de çok uzakta. Fakat büyük bir galaksi ya da galaksiler kümesi, Dünya ile uzaktaki galaksinin ortasından geçtiğinde, çekim kuvveti sayesinde uzaktaki objenin ışığı adeta bir mercek altındaymışçasına büyüyor ve çalışılabilir hale geliyor. Christiansen, James Webb Uzay Teleskopu üzere büyük teleskopların bu büyük hizalanmaları kullanarak uzaklardaki yıldızları ya da Dünya’dan en uzaktaki yıldız olarak bilinen Earendel üzere galaksileri gözlemlediklerini belirtti.

Bunların yanı sıra, hizalanmaların Dünya dışı varlıkların araştırılması üzere daha yeni kullanımları da var. 2024 yılında Pennsylvania State Üniversitesi’nden lisansüstü öğrencisi Nick Tusay, Trappist-1 sistemindeki gezegenler ortasında gönderilen (bizim Dünya’dan Mars’taki uzay araçlarına gönderdiğimiz bildiriler benzeri) bağlantı sinyallerinin izlerini aramak için hizalanmalardan faydalanmanın bir yolunu buldu. Tusay yaptığı açıklamada, “İki gezegenin hizalandığı rastgele bir vakit enteresan sonuçlara ulaşılabilir” diye konuştu.

Tusay’in çalışmasında aramalar kısa sürdü fakat Güneş Sistemi’ne dışarıdan bakan bir medeniyet de hizalanmaları birebir emelle kullanıyor olabilir. Bu ay yaşanacak olan gezegenlerin geçit merasimi bakış açınıza bağlı olmakla birlikte (doğru açıdan baktığınızda rastgele iki gezegenin hizalandığını söyleyebilirsiniz) kainatın başka ucunda izleyen birilerinin olduğunu da hayal etmek imkânsız değil.

Tusay, “Belki de öbür bir yabancı medeniyet, bunu kendi araştırmalarını yapmak için bir fırsat olarak görebilir” sözlerini kullandı.

BBC’nin “Seven planets are lining up in the sky next month. This is what it really means” başlıklı haberinden derlenmiştir.