Buzlarla kaplı olduğuna bakmayın, bu sular fokur fokur kaynıyor… Satranç maçını kim kazanacak? Trump’ın Grönland’ı istemesinin sebebi bu mu?
Geçtiğimiz yıl evvel kısaca NATO olarak bildiğimiz Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü üyesi ülkeler, Kuzey Kutup Dairesi’nin buzlu sularında bir tatbikat yaptı akabinde da Rusya’ya ilişkin nükleer denizaltılar, NATO üyesi ülkeler olan Norveç, Finlandiya ve İsveç’in yakınlarında güdümlü füze denemeleri gerçekleştirdi.
Ağustos ayında Rusya ve Çin’e ilişkin bombardıman uçaklarının Alaska’nın kuzeyinde uçması üzerine bir açıklama yapan ABD’li Cumhuriyetçi Senatör Lisa Murkowski, bu hamleyi, “düşmanlarımızın eşi gibisi görülmemiş provokasyonu” olarak nitelendirdi. Bir sonraki ay Rusya ve Çin, Kuzey Kutbu’na devriye gemileri gönderdi.
ABD ile Rusya’nın coğrafik olarak birbirine en yakın olduğu yer Kuzey Kutup Dairesi. İki ülkeyi yalnızca 85 kilometre genişliğindeki Bering Boğazı ayırıyor. Fizikî manada bu kadar yakın olan ülkelerin ortasındaki jeopolitik uçurum ise uzun vakittir hiç olmadığı kadar derinleşmiş durumda.
Kuzey Kutup Bölgesi, global iklim krizi tesiriyle süratle ısınan gezegenimizin en süratli ısınan yeri. Deniz buzullarının erimesi, Arktik Okyanusu’nu global deniz nakliyatının odağı haline getiriyor. Daha evvel bilhassa kış aylarında kullanılması mümkün olmayan kutup rotalarının açılması, deniz ticaretinde çok kritik değişimleri beraberinde getiriyor. Çünkü Şangay ile Rotterdam ortasındaki uzaklık, Süveyş Kanalı yerine Kuzey Denizi Rotası kullanıldığı takdirde 2 hafta daha kısa sürüyor. Bu da civardaki ülkelerin iştahını kabartan bir durum. Hakikaten Kanada bir mühlet evvel, kontrolünde bulunan Kuzeybatı Geçişi’ne iki derin su limanı yapılmasını teklif etmişti.
İŞ BİRLİĞİNİN YERİNİ GERGİNLİK ALDI
Araştırmacılar, Kuzey Kutup Bölgesi son on yıllarda Dünya’nın geri kalanından dört kat suratı ısındığını ortaya koymuş durumda. ABD Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi’nin (NASA) bilgilerine nazaran, “Arktik ampflikasyonu” ismi verilen bu durum sonucunda, deniz buzullarının kapladığı yüzey 1979 yılında 7 milyon kilometrekareyken 2024 yılında 4,4 milyon kilometrekareye düştü. Bir öteki deyişle 50 yıldan az vakitte Arjantin büyüklüğünde bir alan kayboldu. Deniz buzulları çekildikçe bölgeden geçen gemilerin sayısında artış yaşandı.
Bering Boğazı’nın doğusu Rusya, batısı ABD
Soğuk Savaş sırasında Kuzey Kutup Bölgesi, her iki tarafın da en güçlü silahlarını ve izleme sistemlerini konuşlandırdığı noktalardan biri olmuştu. 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin yıkılmasının akabinde ABD, Alaska eyaletindeki üslerini küçültürken bölgede misyon yapan Rus askerlerinin sayısı da azaldı. Dahası iki ülke, etraf sıkıntıları, balıkçılık ve deniz güvenliği üzere mevzularda iş birliklerine imza attı. Lakin bu dostça hava geride kalmış durumda.
Kanada’da bulunan Calgary Üniversitesi Askeri, Güvenlik ve Stratejik Araştırmalar Merkezi’nin yöneticisi Rob Huebert, The Wall Street Journal’a yaptığı açıklamada, artan düşmanlık nedeniyle hem Rusya’nın hem de NATO’nun gerektiğinde bir taarruz düzenlemek için eksiksiz bir alan sunan bölgedeki askeri varlığını artırdığını söyledi.
ABD İç Güvenlik Bakanlığı’nın 2023 tarihli bir raporunda, Moskova’nın Arktik Okyanusu’nda güçlü bir varlık sürdürebilme marifetinin Washington’ın kapasitesini azalttığı ve Amerikan güvenliğini zayıflattığı belirtilmişti.
Rusya Sovyetler Birliği devrindeki Arktik üslerini tekrar açtı. Moskova’nın devlet şirketlerini ve kaynaklarını harekete geçirebilme potansiyeli de Batılı ülkeler karşısında elini güçlendiriyor. Rusya’nın şu an en kuzeydeki varlığı Nagurskoye Üssü. Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinden evvel bu üste S-300 hava savunma sistemleri ile Bastion gemisavar sistemleri bulunuyordu. Üssün pisti, savaş jetlerinin ve Tu-95 nükleer kapasiteli stratejik bombardıman uçakların inmesine uygun. 150 askerin tıpkı anda kalabildiği üste, uyku, yemek ve antrenmana ayrılmış üç büyük bina bulunuyor. Burada misyon yapan askerler 18 ay kalıyor. Nagurskoye’de termometreler kış aylarında -30 derecenin altını görüyor.
Küresel ısınma, Grönland’ın kuzey kıyısındaki buzların erimesiyle sonuçlandığı takdirde Rus savaş gemilerinin Kuzey Amerika’ya ulaşması için direkt bir rota açılmış olacak.
ABD VE KANADA’NIN BÖLGEDEKİ ALTYAPISI ÇOK ZAYIF
Öte yandan Kuzey Amerika’nın kuzeyi askeri altyapı açısından epey zayıf. 1958 yılında bölgeyi Sovyet taarruzlarından korumak gayesiyle ABD-Kanada iş birliğinde kurulan Kuzey Amerika Havacılık ve Uzay Savunma Komutanlığı (NORAD), Kuzey Kutbu üzerinden gelecek atakları evvelce tespit etmeyi amaçlıyordu. Lakin NORAD’da bulunan uydu ağları, yer radarları ve hava kuvvetleri üsleri ziyadesiyle eskimiş durumda. Günümüzde Rusya’nın ve Çin’in eskiye kıyasla çok daha uzun menzilli füzeler geliştirmesi ve bu füzelerin ses suratının 5 katına çıkabilmesi, buradaki sensorların kifayetsiz kalabileceği manasına geliyor.
ABD ve Kanada, radar sistemlerini değiştirip savunma silahlarını yenileyerek bu zaafı ortadan kaldırmaya çalışıyor. Savunma harcamaları konusunda birçok NATO üyesi ülkenin gerisinde kalan Kanada, geçtiğimiz günlerde burada konuşlandırılmak üzere ABD’den 88 adet F-35 satın aldı.
Rus haber ajansı TASS’ın aktardığına nazaran, Rusya’nın Kuzey Filosu Kumandanı Aleksandr Moiseyev geçtiğimiz günlerde St. Petersburg’da yapılan bir konferansta yaptığı açıklamada, “Arktik çatılma potansiyeli olan bir bölge” demişti. Bölgedeki ağır ticari rekabet ise çoktan başladı.
Kuzey Denizi Rotası’nı 2014 yılında yalnızca 631 gemi kullanmıştı. Bu sayı 2024 yılında 1.300’ün üzerine çıktı. Kanada’nın Kuzeybatı Geçişi’nde ise 2014’te sıfır olan ticari gemi geçişi, 2024’te 18 oldu.
ABD’nin Arktik etrafında ağır konteyner gemilerini barındırabilecek bir derin su limanı bulunmuyor. Alaska’nın büyük bir kısmına da kara ya da demiryoluyla ulaşılamıyor. Bütün bunlar Uzak Kuzey’e erişimi zorlaştırıyor.
Kuzey Kutup Bölgesi’nde Rusya’dan sonra en fazla toprağa sahip ikinci ülke olan Kanada ise Arktik Okyanusu’na erişim sağlayan yalnızca bir adet derin su limanına sahip. Bu liman Kuzey Kutup Dairesi’nin 50 mil güneyinde bulunuyor. Ücra yerlerde bulunan havaalanlarının pistlerinin sıkıştırılmış toprak ya da mıcırla inşa edilmiş olması da ticari kargo uçaklarının yahut askeri jetlerin buraları kullanamayacağı manasına geliyor.
RUSYA-ÇİN İŞTİRAKİ SÜRATLE İLERLİYOR
Rusya’nın Şubat 2022’de başlattığı Ukrayna işgali, Batılı ülkelerle ortasını açarken Çin’le olan bağlarını kuvvetlendirmesine de vesile oldu. Pekin idaresi, ekonomik yaptırımlar karşısında Moskova’nın can simidi olup Rusya ordusuna çift maksatlı kullanılabilen ekipman sağlarken Rusya da Arktik bölgesindeki topraklarını Çin’in erişimine açmayı sürdürüyor.
Bu dayanağın de tesiriyle Çinli şirketler Rusya’nın Kuzey Kutup Bölgesi’ndeki Yamal KNG ve Arktik 2 LNG üzere güç projelerinde en büyük yatırımcılar ve ekipman sağlayıcıları haline geldi.
Bunun karşılığında Rusya da hayalet filoları aracılığıyla Çin’e yakıt taşıyor. Bering Boğazı’nın yönetimini üstlenen Rosatom kayıtlarına nazaran, geçen yıl Rusya’nın kuzeybatısından çıkıp Kuzey Denizi Rotası yoluyla güneye inen transit kargo gemilerinin sayısında rekor kuruldu. Yarıdan fazlası ham petrol taşıyan bu gemilerin neredeyse tamamının son durağı Çin oldu. Ne var ki taşınan ölçü en azından şimdilik Süveyş Kanalı aracılığıyla yapılan ham petrol ticaretinin yanında devede kulak kalıyor. Çünkü seyahat müddeti 2 hafta kısalmış olsa da deniz buzulları hala gemiler için risk oluşturmayı sürdürüyor.
Geçtiğimiz ay yemin ederek vazifeye başlayan Lider Donald Trump’ın birinci icraatlarından biri bölgeye odaklanmak oldu. ABD’nin Arktik’teki varlığını artırmak için Danimarka’dan Grönland’ı satın alma teklifinde bulunan Trump, “Ulusal güvenliğimiz için buna gereksinimimiz var” tabirlerini kullandı. Stratejik bir pozisyona sahip olan Grönland, akıllı telefonlardan savaş uçaklarına her şeyin üretiminde kullanılan ender toprak elementleri açısından da çok güçlü bir ada.
RUSYA’NIN GELİRİNİN YÜZDE 10’U BURADAN
Deniz buzullarının erimesi, bu kritik minerallere erişimi kolaylaştırıyor. Lakin Rusya da bu zenginliklerden hissesini almak istiyor. Uzun yıllardır bölgedeki topraklarını kalkındırmak için çalışan Rusya’nın gayrı safi yurtiçi hasılasının (GSYİH) yaklaşık yüzde 10’u buradan geliyor. Arktik’ten elde edilen gelir, tüm petrol satışlarının yüzde 17’sini, doğal gaz satışlarının yüzde 80’ini ve balıkçılığın üçte birini oluşturuyor.
Buna karşılık Alaska, ABD’nin GSYİH’sinin yüzde 0,2’sine denk geliyor. 2023 yılı datalarına nazaran, Kanada’nın kuzey topraklarının iktisattaki hissesi da yüzde 1’i bile bulmuyor.
Rusya birebir vakitte Arktik bölgesindeki deniz yatağının şimdi gün yüzüne çıkarılmamış kaynakları üzerinde de hak argüman ediyor. Rusya ordusu Moskova’nın bu alandaki tezlerini desteklemek için Lomonosov Sırtı’nda su altı araştırmaları gerçekleştirdi. Güçlü petrol ve doğal gaz yataklarına sahip olduğu düşünülen bu bölge üzerinde Danimarka ve Kanada da hak argüman ediyor. Moskova idaresi, Rus askerlerin deniz tabanı araştırmaları sonucunda çizdikleri Birleşmiş Milletler bünyesindeki bir komiteye gönderdi. Komite yetkilileri tarafların tezlerini karşılaştırıyor. Şimdi verilmiş bir karar olmasa da Rusya, Lomonosov Sırtı’nda testler yapıyor, civardaki akıntıların haritasını çıkarıyor ve tahlil edilmek üzere toprak örnekleri topluyor.
Buna karşılık ABD ve Kanada bir ortaya gelip bölgede devriye gezecek buzkıran gemileri almayı planlıyor. ABD Donanması’nın elinde yalnızca üç adet kutup buzkıranı bulunuyor. Bu gemilerin biri 50 yaşında, bir oburu de geçen yıl yaşanan bir yangın nedeniyle kızağa çekildi. Aralık ayında ABD Kıyı Güvenliği, önümüzdeki yıl Arktik operasyonlarına başlama amacıyla bir adet ikinci el ticari buzkıran satın aldı.
Rusya’nın elinde ise üç düzine buzkıran gemisi bulunuyor. Bunların birçoğu nükleer güçle çalışıyor. Bu da denizde daha uzun müddet ve daha güçlü seyredebilecekleri manasına geliyor. En kuzey ucu ile Kuzey Kutup Dairesi ortasında 900 milden fazla uzaklık bulunan Çin de geçen yıl bölgeye üç adet kutup buzkıranı gönderdi.
ÇİN KENDİNİ “ARKTİK’E YAKIN” ÜLKE İLAN ETTİ
Çin, Kuzey Kutup Bölgesi’ndeki rolünü artırmak için uzun vakittir gayret sarf ediyor. Pekin idaresi eriyen buzulların yeni ekonomik fırsatlar yaratmanın yanı sıra güvenlik risklerini artıracağını düşünüyor. Çin, 2018 yılında kendini “Arktik’e yakın” bir ülke ve “Arktik ilgilerinde değerli hisse sahibi” ilan etmişti.
Rusya ile Çin’in bölgedeki iş birliği ticari cephede başladı fakat vakitle güvenlik boyutu da kazandı. Örneğin ekim ayında Çin Kıyı Güvenliği ve Rusya Hudut Güvenliği, Arktik’teki birinci ortak devriye faaliyetini gerçekleştirdi. İki Çin, iki de Rusya gemisiyle yapılan devriyeyi takip eden ABD Kıyı Güvenliği’nden yapılan açıklamada, Çin Kıyı Güvenliği gemilerinin bugüne kadar hiç çıkmadıkları kadar kuzeye çıktığı bildirildi.
Temmuz ayında iki Rus iki Çinli bombardıman uçağı, Alaska’ya yakın bir bölgede birlikte uçtu. ABD ve Kanada jetlerinin karşıladığı bombardıman uçakları, Alaska kıyılarına 200 mil kadar yaklaştı lakin ABD’nin ya da Kanada’nın hava alanına girmedi. ABD’li yetkililer iki ülkenin Alaska yakınlarında birinci defa bu türlü bir devriye uçuşu gerçekleştirdiğini vurguladı.
2023 yılında Rusya ve Çin donanma gemileri Alaska yakınlarında devriye gezdi. Gemiler ABD karasularına girmedi lakin yeniden de “Amerikan kıyılarına bu formda yaklaşan en büyük filo” olarak nitelendirildi.
Singapur İşletme Üniversitesi’nde kutup hukuku üzerine çalışmalar yürüten Liu Nengye, The Wall Street Journal’a yaptığı açıklamada Çin ve Rusya’nın bölgede “kapsamlı” bir iş birliği içinde olduğunu belirterek, “Buna kaynaklar, akliye işleri, bilimsel araştırmalar ve askeri tatbikatlar dahil” diye konuştu.
