Bilim insanının çılgın hayali 70 yıl sonra gerçek oldu! Büyük umutlarla yola çıkmışlardı küçük bir hata her şeyi berbat etti… Amacı neydi?
Bugün bile kulağa yeni bir kavram üzere gelse de uzaya aynalar gönderip Güneş ışığını Dünya’ya yansıtmak uzun vakittir üzerine düşünülmekte olan bir fikir.
Henüz 1923 yılında Alman bilim insanı Hermann Oberth, “Gezegen Boşluğuna Gönderilecek Roket” isimli kitabında bu fikri ortaya atmıştı. Oberth’in kendi imkânlarıyla yayımlattığı bu kitap, Heidelberg Üniversitesi’ne sunduğu ve çok mantıksız görülerek reddedilen doktora tezini temel alıyordu. Oberth kitabında bir roketin Dünya’nın yörüngesini nasıl terk edebileceğini matematiksel hesaplar yoluyla kanıtlıyordu.
Kitapta ayrıyeten uzay seyahatlerinin insan bedeni üzerindeki mümkün tesirleri, yörüngeye uydular göndermenin yolları ve güneş ışığını Dünya üzerindeki aşikâr noktalara yönlendirmek için kullanılabilecek bir içbükey aynalar sisteminin kuruluş ve işleyip prensipleri de sıralanıyordu. Oberth, aynaları bir aydınlatma aracı olarak düşünmüş ve bu sayede 1912’de yaşanan Titanic kazası üzere olayların önlenebileceğini ya da bu türlü durumlarda hayatta kalanların kurtarılmasında yararlı olabileceğini belirtmişti. Oberth ayrıyeten uzay aynalarını kullanarak buzdağlarının eritilebileceğini ve gemilerin rotalarının açılabileceğini ya da Dünya’nın hava durumu örüntülerinin manipüle edilebileceğini de savunuyordu.
NAZİLER BU TEKNOLOJİYİ SİLAH OLARAK KULLANMAK İÇİN ADIMLAR ATTI
İkinci Dünya Savaşı sırasında iki Alman fizikçi bu fikri tekrar değerlendirmeye aldı. Nazilerin Hillersleben’da bulunan silah araştırma merkezinde misyonlu bilim insanları Almanca “Güneş silahı” manasına gelen Sonnengewehr isimli yörüngeye yerleştirilecek bir yansıtma silahı için çalışıyordu. TIME mecmuasının 1945 yılındaki haberine nazaran, tutsak Alman bilim insanları kendilerini sorgulayan ABD’lilere bu silahla ilgili detaylı açıklamalar yaptı. Buna nazaran silah bir “ölüm ışını” üzere çalışacak, kentleri yakıp kavurmak göllerdeki suları kaynatmak için kullanılacaktı. ABD’liler bu argümanlara kuşkuyla yaklaşsa da teknik çizimlerini gösteren Almanlar silahın 50 yıl içinde kullanılabilir olacağından emindi.
1970’li yıllarda Almanya doğumlu bir öteki roket mühendisi olan Dr. Krafft Ehricke, bir kere daha bu konsepti ele aldı. Ehricke, İkinci Dünya Savaşı sırasında Almanya’nın V-2 roket takımının bir üyesiydi. Savaşın sonunda ABD’ye teslim olmuş Operation Paperclip (Ataç Operasyonu) kapsamında buraya sığındı. Bu operasyon kapsamında 1.600 bilim insanı, mühendis ve teknisyen yargılanmaktan kurtuldu ve alışmalarını ABD’de sürdürmelerine müsaade verildi.
Ehricke, ABD’nin uzay programına katıldı ve 1970’li yıllarda uzayda bir ayna inşa etme fikrine döndü. 1978 yılında kaleme aldığı bir makalede, yörüngeye yerleştirilecek dev aynaların geceleri gökyüzünü aydınlatabileceğini, çiftçilerin 24 saat ekim ve hasat yapmasına müsaade verebileceğini, güneş ışınlarının Dünya’ya yönlendirilmesiyle talebe bağlı elektrik üretiminde kullanılabileceğini anlatıyordu. Bu fikre verdiği isim ise Power Soletta’ydı.
Çocukluğundan beri uzay seyahatine meraklı bir insan olan Ehricke, 1984’te hayatını kaybettiğinde Power Soletta şimdi hayata geçmemişti. Fakat külleri, Star Trek serisinin yaratıcısı Tekrar Roddenberry ve 1960’larda karşıkültür çalışmalarıyla tanınan psikolog Timothy Leary’nin külleriyle birlikte 1997’de Dünya yörüngesine gönderilen Ehricke, öldükten sonra uzay seyahati amacına kavuşmuş oldu.
NASA’NIN YAPAMADIĞINI RUSLAR YAPTI
1980’li yıllarda NASA, yörüngeye yerleştirilecek Solares isimli ayna sistemi yoluyla güneş ışığını denetim altına alıp güneş gücü üretme fikrini tekraren kıymetlendirdi. Fakat hükümetin de ilgi göstermesine rağmen kâfi finansman hiçbir vakit sağlanamadı. Ne var ki Rusya çalışmalarında değerli ilerlemeler kaydetti.
O yıllarda Rus bilim insanı Vladimir Syromiatnikov, yansıtıcı özelliğe sahip büyük güneş yelkenlerinin uzay gemilerine monte edilip edilemeyeceğini araştırıyordu. Syromiatnikov, uzay mühendisliği alanında çığırlar açmış bir insandı. 1961 yılında Sovyet kozmonot Yuri Gagarin’in “uzaya çıkan birinci insan” unvanını elde etmesini sağlayan Vostok roketinin takımında çalışmış ayrıyeten APAS ismi verilen bir uzay gemisi yanaşma düzeneği geliştirmişti.
Soğuk Savaş’ın akabinde iş birliğine giden ABD ve SSCB’nin Temmuz 1975’te gerçekleştirdiği Apollo-Soyuz test projesinde kullanılan APAS sayesinde, üç astronotu taşıyan Apollo, iki kozmonotla birlikte yörüngede olan Sovyet Soyuz kapsülüne muvaffakiyetle yanaştı. İlerleyen yıllarda ABD uzay araçlarının Rusya’ya ilişkin Mir uzay istasyonuna yanaşmasını da sağlayan APAS, halihazırda Milletlerarası Uzay İstasyonu’nda da kullanılıyor.
EKONOMİK YARAR YARATMASI GEREKİYORDU
Syromiatnikov, uzay gemilerine monte edilecek güneş yelkenleri sayesinde, tıpkı denizdeki gemilerin rüzgâr gücüyle hareket etmesine misal bir yarar elde etmeyi amaçlıyordu. Yansıtıcı yelkenlerin yanlışsız açıyla pozisyonlandırılması halinde, Güneş’ten gelen güç parçacıkları yani fotonlar, yelkenlerin ayna gibisi yüzeyinden yansıyıp uzay aracının rastgele bir yakıta muhtaçlık duymadan hareket etmesini sağlıyordu.
Ancak Rusya’nın Sovyetler Birliği sonrası periyodunda, Syromiatnikov’unki üzere savlı projeler, açık ekonomik maksatlar ortaya koymadıkları surece finansman bulamıyordu. Bu nedenle Syromiatnikov, projesinin maksadını değiştirmek zorunda kaldı.
Yörüngedeki uzay aracının üzerindeki yansıtıcı yelkenler ayna görevi görebilir ve araç Güneş’in pozisyonuna nazaran hareket edebilirdi. Bu ayna sayesinde kış aylarında günlerin çok kısa olduğu Arktik bölgeleri aydınlatılabilir, günlük çalışma mühletleri uzatılabilir, tarım topraklarının verimliliği artırılabilirdi. Syromiatnikov ayrıyeten ekstra güneş ışığının bölgede ısınma ve aydınlatma emelli güç tüketimini azaltacağını ve insanların sıhhat durumlarını güzelleştireceğini de düşünüyordu.
ZNAMYA TÜM DÜNYANIN İLGİSİNİ ÇEKTİ
Bu fikir Moskova idaresinin ilgisini çekti. Bir küme devlet şirketinin ve ajansının oluşturduğu Uzay Regatta Konsorsiyumu tarafından finanse edilen projenin kontrolünü de Roscosmos üstlendi. Nihayet Syromiatnikov, Znamya (Rusça “bayrak”) uzay aynasını gerçeğe dönüştürmek için çalışmalara başladı.
İnşa edilen birinci prototip olan Znamya 1 uzaya gönderilmek yerine teknik sorunlar üzerinde çalışılabilmesi için Dünya’da tutuldu. Znamya 2 ise yörüngeye fırlatıldı. Znamya 2’nin aynaları, uzaydaki kuvvetli şartlara dayanabilecek kadar güçlü lakin çok hafif ve yansıtıcı özelliğe sahip bir unsur olan Mylar’dan üretildi.
Znamya, 1992 yılında BBC’nin Tomorrow’s World (Yarının Dünyası) programında mercek altına alındı. Programın sunucusu Kate Bellingham, izleyicilere sistemin çalışma prensibini anlatıyor ve “20 metre genişliğindeki reflektör bu yükseklikte olağanda Dünya’yı baypas edecek güneş ışınlarını yakalayacak ve gezegenimizin karanlık noktasına gerçek yansıtacak” tabirlerini kullanıyordu.
HER BİRİ BİR FUTBOL ALANI BÜYÜKLÜĞÜNDE ALANI AYDINLATACAKTI
Syromiatnikov’un planı yörüngeye her biri birbirinden büyük aynalar taşıyan birden fazla Znamya yollamaktı. Araçlar Dünya’ya dönerken aynalar da atmosferde yanıp kaybolacaktı. Rus mühendisler Znamya’nın davul üzere bir kasnak üzerine gerilmiş ince yansıtıcı levhalarının nasıl performans gösterdiğini inceleyerek tasarımı mükemmelleştirecekti. Bu çalışmaların sonucunda 200 metre çapındaki reflektörüyle son bir Znamya üretilecek ve bu aracın yörüngede kalıcı olması sağlanacaktı.
Nihai plan uzayda kendi etrafında dönebilen 36 aynadan oluşan bir ağ kurmak ve böylelikle güneş ışınlarının daima belirli bir noktaya yansımasını sağlamaktı. Bellingham’ın aktardığına nazaran, tek bir reflektör bir futbol alanı büyüklüğündeki alanı aydınlatabilecek, “uzun kış gecelerinde işleri kolaylaştıracak”tı. Birden fazla reflektörle tek bir bölgeyi çok fazla aydınlatmak ya da daha geniş bir alana ışık tutmak mümkündü. 36 aynayla elde edilecek ışığın Ay’dan 50 kat daha parlak olacağı ve toplamda 90 kilometre çapında bir bölgeyi aydınlatacağı iddia ediliyordu.
27 Ekim 1992 prestijiyle proje tamamlanmıştı. Znamya 2’yi taşımakta olan Progress M-15 ismini taşıyan insansız uzay aracı Kazakistan’daki Baykonur Üssü’nden fırlatıldı. Uzay aracının birinci durağı Mir uzay istasyonuydu. Burada Mir mürettebatı yansıtıcı levhaları taşıyan davulu Progress’in üzerine yerleştirdi.
DENEY BAŞARILI OLDU ANCAK BEKLENTİYİ KARŞILAMADI
Aslında Znamya 2’nin denemeleri yılın sonunda yapılacaktı. Fakat Mir’deki kozmonotların başka misyonlarla alakalı testleri tamamlaması beklendiği için planın hayata geçirilmesi 4 Şubat 1993 tarihine kaldı.
Otonom bir uzay aracı olan Progress, Mir’den 150 metre kadar uzaklaşıp dönmeye ve aynasını Güneş’in ışınlarını toplayıp Dünya’ya yollayan bir pervane üzere çevirmeye başladı. Yansıyan ışık Dünya’da dolunaya yakın bir tesir yaptı ve 5 kilometre çapındaki bir alanı aydınlattı. Saniyede 8 kilometre süratle hareket eden ışık huzmesi Fransa’nın güneyinden İsviçre’ye, Almanya’ya, Polonya’ya geçerek Rusya’nın batısına ulaştı. Avrupa’da hava o gün bulutluydu lakin Mir mürettebatı ışığın geçişini uzaydan gözlemleyebilmiş Dünya’da da kimi şahıslar ani bir ışık geçişi gördüklerini bildirmişti. Birkaç saat sonra uzay aynası yörüngeden çıktı ve Kanada semalarında atmosfere girerken yanıp kül oldu.
Fotoğraf: QSI/MIR
Ruslar için Znamya 2 deneyi bir teknik muvaffakiyet olmakla birlikte projenin zayıflıklarını da gösteriyordu. Znamya 2’nin yansıttığı ışık kestirim edilenden çok daha zayıftı ve aşikâr bir alanı aydınlatmak için kullanılamayacak kadar fazla yayılıyordu. Dahası Znamya 2’yi yörüngede sabit tutmak çok zordu ve ışığın Dünya yüzeyindeki süratli hareketi, gerçek hayatta yaratabileceği yararları sonlandırıyordu.
KOLLAR BİR SEFER DAHA SIVANDI
Ancak yeniden de umut verici sonuçlar ve yararlı bilgiler elde edilmişti. Bu nedenle Syromiatnikov deneylerine devam edip Znamya 2.5’i geliştirmeye başladı. Bu sefer aynanın çapı 25 metre, yansıttığı ışığın gücü dolunayın 5-10 katı olacaktı. Dünya üzerindeki yansıma bölgesi ise 8 kilometre genişliğinde bir alanı kaplayacaktı. Maksat yansıyan ışığın istikametini denetim edebilmek ve böylelikle Dünya’da muhakkak bir noktayı birkaç dakikalığına hedefleyip aydınlatabilmekti. 24 saatlik deney için Kuzey Amerika’da iki kent, Avrupa’da da birkaç yer seçildi.
Syromiatnikov, takımının kaydettiği ilerlemeden mutluydu. Fırlatmanın Ekim 1998’de yapılması planlanıyordu. Temmuz 1998’de The Moscow Times’a konuşan Syromiatnikov, “Deney planlandığı üzere giderse gelecekte uzayda kalıcı olacak 12 tane daha araç yollamayı düşünüyoruz” demişti.
Ne var ki Znamya 2.5 daha yeryüzünden ayrılamadan, Rus uzay yetkililerine şikâyetler yağmaya başladı. Gökbilimciler, aynanın gece gökyüzünü kirleteceğinden, teleskopları bozup yıldızların görülmesini engelleyeceğinden telaş ediyordu. Hatta İngiltere Kraliyet Astronomi Topluluğu, Uzay Regatta Konsorsiyumu Genel Yöneticisi’ne bir protesto bile gönderdi. Çevrebilimciler de yapay ışığın hayvanların ve bitkilerin başını karıştırabileceğini, yaban hayatını ve doğal döngüleri sekteye uğratabileceğini söylüyordu.
YANLIŞ BİR KOMUT HER ŞEY MAHVETTİ
Bu telaşlara rağmen, Znamya projesinin muhtemel uygulamaları global arenada ilgi ve heyecan da uyandırmıştı. Syromiatnikov, The Moscow Times’a verdiği röportajda, “Bunun insanlığın geleceği için ne manaya geleceğini bir düşünün. Elektrik faturası yok, uzun karanlık kışlar yok. Bu teknoloji için önemli bir atılım” tabirlerini kullanıyordu.
Hal bu türlü olunca Znamya 2.5 projesi planlandığı formda devam etti ve daha büyük çaplı uzay aynasının 5 Şubat 1999’da fırlatılması için hazırlıklar sürdü.
Başta her şey planlandığı formda ilerliyordu. Katlanmış ayna Progress’e bağlanmış Progress de bir sorun yaşanmadan Mir’e yanaştı. Akabinde Progress sakin sakin Mir’den ayrıldı. Progress’in motorlarına itme komutu verildi ve ayna dönmeye başladı. Lakin tıpkı anda Progress’e kazara fazladan bir komut daha gönderildi ve yanaşma hareketlerinde irtibat için kullandığı antenini açması söylendi. Znamya 2.5’in yansıtıcı çarşafları açılan antene dolandı.
“BAŞARISIZLIK ACI VERİCİ OLDU”
Moskova’da bulunan Komuta Merkezi’ndeki bilim insanları görüntüyü ıstırap içinde izliyordu. Anteni geri çekmek için verilen komutlar da işe yaramamış, folyo levhaların bir kısmı çoktan antene dolanıp yırtılmıştı. Komuta Merkezi’ndekiler levhaları daha fazla yırtmamak için komutları durdurdu. Bir saat sonra yapılan aynayı döndürerek özgür bırakma teşebbüsü de başarısız oldu.
Aynanın hiçbir formda açılamayacağını anlayan Komuta Merkezi, Znamya 2.5’in Progress’e bağlı olduğu halde dünyaya düşmesine müsaade verdi. Uzay aracı sonraki gün Pasifik Okyanusu semalarında atmosfere girip yandı. Komuta Merkezi sözcüsü Valery Lyndin, o günlerde BBC’ye yaptığı açıklamada, “Burada insanların ruh hali çok depresif. Başarısızlık bilhassa deneyin yarattığı dev global ilgi nedeniyle acı verici oldu. Rus uzay programlarının eski prensibini unutmuşuz. Evvel bir şeyi başarmanız akabinde övünmeniz gerekir” sözlerini kullanmıştı.
Progress’in Dünya’ya düşüşü yalnızca Znamya 2.5’nin değil, Syromiatnikov’un idealist uzay aynası projesinin de vefatı oldu. 2001’de fırlatılması planlanan 70 metrelik yansıma alanına sahip Znamya 3 finansman bulamadığı için inşa edilemedi. Çağının önde gelen uzay mühendisleri ortasında sayılan Syromiatnikov’un 2006 yılında hayatını kaybetmesiyle güneş yelkenleri ve aynaları için kurduğu hayallerin gerçekleşme ihtimali ortadan kalktı.
BBC’nin “‘It could illuminate an area the size of a football stadium’: How Russia launched a giant space mirror in 1993” başlıklı haberinden derlenmiştir.
