Acının ikinci yıl dönümü: Kıyamet gibiydi! Uzmanlar şimdi de başka bir faya dikkat çekiyor | ‘Doğu-batı yönünde uzun kırıklar gözlemledim’

6 Şubat 2023 tarihinde saat 04.17’de merkez üssü Kahramanmaraş’ın Pazarcık ilçesi olan 7,7 büyüklüğündeki sarsıntı, ülkemizi derinden sarstı.

Bu yıkıcı sarsıntının şokunu atlatamadan dokuz saat sonra yeniden Kahramanmaraş’ın Elbistan ilçesinde 7,6 büyüklüğünde bir öteki zelzele meydana geldi. Bu iki büyük felaket, başta Kahramanmaraş ve Hatay olmak üzere Adıyaman, Gaziantep, Malatya, Kilis, Diyarbakır, Adana, Osmaniye, Şanlıurfa ve Elazığ üzere 11 ili tesiri altına aldı.

Olayın akabinde, sarsıntı bölgelerinde üç ay mühletle fevkalâde hâl ilan edilirken, hayatını kaybedenler için yedi gün ulusal yas kararı alındı. Milletlerarası yardım davetleri yapılırken, birçok ülkeden gelen gruplar, arama kurtarma çalışmalarına katıldı. Resmî sayılara nazaran, bu sarsıntılar sonucunda en az 50 bin 783 vatandaşımız hayatını kaybetti ve 122 binden fazla kişi yaralandı.

Tarihî yapılar da dahil olmak üzere 35 binden fazla bina yıkıldı ve 300 bine yakın bina ağır hasar aldı. Afet sonrası 2 milyondan fazla insan barınma sorunu yaşarken, en az 5 milyon kişi de farklı bölgelere göç etmek zorunda kaldı.

Bugün, bu acı olayın ikinci yıl dönümünde, kaybettiklerimizi rahmetle anıyor ve yaşadığımız derin acıları yüreğimizde hissediyoruz.

Bu süreçte, sarsıntıların yaşandığı bölge ve etrafındaki faylarda çalışmaları olan Prof. Dr. Süleyman Pampal ve Dr. Kenan Akbayram’dan gelen ikazlar, gelecekte emsal felaketlerle karşılaşmamak ismine alacağımız tedbirlerin kıymetini bir sefer daha vurguluyor.

2022 yılında Türkiye ve etrafında Kandilli Rasathanesi tarafından bildirilen bilgilere nazaran toplamda 20 bin 288 sarsıntı meydana geldi. 2023 yılına gelindiğinde ise bu sayı, tekrar Kandilli’nin bilgilerine nazaran 58 bin 81’e yükseldi. 2024’te ise AFAD, Türkiye ve yakın etrafındaki zelzelelerin sayısını 32 bin 500 olarak kaydetti. Bu datalar, 6 Şubat sarsıntılarının yaşandığı yıl, hem bir evvelki hem de bir sonraki yılda meydana gelen sarsıntıların toplamından daha fazla sarsıntı kaydedildiğini gösteriyor.

‘ÇALIŞMALARIM KAPSAMINDA DOĞU-BATI TARAFINDA UZUN KIRIKLAR GÖZLEMLEDİM’

Jeoloji Mühendisleri Odası Deprem Danışma Kurulu Üyesi Prof. Dr. Süleyman Pampal, 6 Şubat’ta sabah ve öğlenden sonra yaşanan iki zelzele ile akabinde gelen 6 büyüklüğündeki artçı sarsıntıların doğal olarak Türkiye’deki zelzele ortalamasını iki katına çıkardığının altını çizdi. Prof. Dr. Pampal, faylar üzerinden şu kıymetli bilgilerin altını çizdi:

— Bu sarsıntılar sonrasında, Antakya Fayı kırılarak Hatay etrafında bağımsız bir zelzele daha meydana geldi ve bu sarsıntının de artçıları devam etti. Bilhassa birinci sarsıntının tesirleri, Çelikhan’dan Amik Ovası’nın altına kadar uzanan 300-400 kilometre uzunluğundaki fay sınırlarında gözlemlendi. İkinci zelzele ise Sürgü-Çardak Fayı olarak bilinen, Malatya’nın Doğanşehir-Yeşilhisar bölgesinden başlayıp Nurhak civarından kıvrılarak devam eden bir yarar meydana geldi; bu fay yaklaşık 150 kilometre uzunluğunda kırıldı.

— Göksun civarında ağır artçı aktiviteleri kaydedildi ve bu aktiviteler hâlâ devam ediyor. Hem 2023’te hem de geçen yıl bölgeye tekraren kere gidip müşahede yaptım. Bilhassa doktora çalışmalarımdan biriydi Göksun çevresi… Yaptığım çalışmalarda bu bölgede doğu-batı istikametinde uzun kırıklar gözlemledim.

Prof. Dr. Süleyman Pampal’a, 2024’te AFAD’ın Türkiye ve etrafında açıkladığı 32 bin 500 sarsıntı sayısını nasıl kıymetlendirmemiz gerektiğini sorduğumda, bunun olağan bir durum olduğunu söyledi.

Prof. Dr. Pampal şu bilgileri paylaştı: “Bir yılda ülkemizde yaşanan zelzele sayısı genel olarak bu türlü. Ülkemizin rastgele bir yerinde 5-10 yılda bir yıkıcı zelzeleler meydana gelir. Bu çeşit zelzeleler çok sayıda artçı sarsıntı üretir ve bu sarsıntılar aylarca hatta yıllarca sürebilir. Münasebetiyle, ortalama sarsıntı sayısı doğal olarak yükselir. Bunlar mikro sarsıntılardır.”

‘HATAY TAM MANASIYLA GERÇEK SARSINTISINI YAŞAMADI’

“Özellikle Hatay’ın tarihî sarsıntılarını incelediğimde, bu bölgenin Türkiye’de ve dünyada birçok büyük zelzelenin merkezi olduğunu görüyorum. Tarihçiler, MS 530’lu yıllarda 300 bin şahsa varan can kaybı yaşandığından bahsediyor; o periyotta taş üstünde taş kalmadığı vurgulanıyor” diyen Prof. Dr. Süleyman Pampal, şöyle devam etti:

“Hatay’dan güneye yanlışsız kırılmaların devam edeceği öngörülüyor ve bu kırılmalar, ne yazık ki 7 ve üzeri büyüklükte zelzeleler üretebilir. Özetle, Hatay gerçek zelzelesini şimdi yaşamamış olabilir. Amik Ovası’ndaki meskenlerin birden fazla yıkıldı ve kent büyük can kaybı yaşadı. Şu an konteynırlarda yaşayanların kalıcı konutlara taşınması probleme kalıcı bir tahlil sunmuyor. Hatay, yakın gelecekte yaşanacak güneydeki zelzeleye karşı tüm yapıların sarsıntıya sağlam olması gerektiğini unutmamalı. Bu nedenle, Hatay’ı tüm kaideleri göz önünde bulundurarak sarsıntıya hazırlamamız elzem.”

‘SADECE HATAY’IN GÜNEYİNDE DEĞİL KUZEY KISMINDA DE ZELZELE BEKLENİYOR’

Hatay’ın güneyi kadar kuzeyinin de etkin olduğuna dikkat çeken Prof. Dr. Süleyman Pampal, “Çelikhan’dan kuzeye yani Karlıova’ya gerçek kırılmamış kesimler var. Burada zelzeleler bekliyoruz. Daha kıymetlisi direkt bağlı sayabileceğimiz Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun Doğu Anadolu Fay Zonu ile kesiştiği Karlıova’dan Erzincan’a kadar olan Yedisu Fayı ise epeyce canlı bir yapıda” dedi.

‘TAMAMEN KIRILMASI HALİNDE 7.2 BÜYÜKLÜĞE KADAR SARSINTI ÜRETEBİLİR’

Bu mevzuyu Yedisu Fayı üzerinde çalışmaları olan Bingöl Üniversitesi Güç, Etraf ve Doğal Afet Araştırmaları Merkezi Müdürü Dr. Kenan Akbayram’a danıştığımda ise “Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun kimi kesitlerinde uzun yıllardır zelzeleler olmadı lakin bu bölgelerde yerkabuğunun hareketli olması nedeniyle sarsıntıların olması gerekiyor. Bunların en kıymetlilerinden bir tanesi Yedisu Fayı yahut Yedisu Fay Zonu ismini verdiğimiz Bingöl ile Erzincan ortasındaki yaklaşık 75 kilometrelik fay kuşağı…” dedi ve ekledi: 

“Yedisu Fayı, Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun Marmara’daki kollarıyla birlikte son yüzyılda zelzele üretmemiş sismik boşluklarından bir tanesi. Bu fay jenerasyonunda en son sarsıntı 1784 yılında oldu. Kuzey Anadolu fayının zelzele tekrarlanma aralığının 200-250 yıl olduğu düşünüldüğünde burada kısa müddet içinde zelzele olması çok mümkün.” 

Dr. Akbayram, “Yedisu Fayı’nın yaklaşık uzunluğu 75 kilometre. Yedisu Fayı’nda en son yıkıcı sarsıntının 1784 yılında gerçekleştiği katıya yakın bir bilgi. Yapılan hesaplar, 75 kilometrelik bu fayın tek bir sarsıntıda büsbütün kırılması halinde 7.2 büyüklüğe kadar sarsıntı üretebileceğini öneriyor” halinde konuştu.

‘BU ZONUN TÜMÜNÜN SİSMİK BOŞLUK ÖZELLİĞİ TAŞIYABİLECEĞİ KONUSUNDA KUŞKULARIM VAR’

“Ancak benim daha evvel varlığından haberimin olmadığı bir GNSS çalışması birebir bölgede 80 kilometre uzunluğunda bir fay zonunun kırılması sonucu oluşabilecek zelzele büyüklüğünün 7.5 magnitüde ulaşabileceğini söylüyor” diyen Dr. Kenan Akbayram, şöyle devam etti:

“Buna ek olarak 6 Şubat 2023 sarsıntılarından edindiğimiz deneyim burada daha büyük sarsıntılar olabileceği istikametinde kuşkuların oluşmasına neden oldu. Yedisu Fayı’nın yer aldığı bölgede yaşanma ihtimalini göz arkası etmemek gerekir. Zira bu fay kolu aslında 160 kilometre uzanıma sahip bir fay zonu içerisinde yer alıyor ve bu zonun tümünün sismik boşluk özelliği taşıyabileceği konusunda kuşkularım var. Maalesef bu hususta bekleyip göreceğiz.”

EĞER BU SARSINTI GERÇEKLEŞİRSE EN RİSKLİ YERLEŞİM YERLERİ NERELER?

Bu bahsin sarsıntının hangi fay üzerinde yaşandığına nazaran farklılık göstereceğini söyleyen Dr. Kenan Akbayram, “Bu durum fayın ne istikamette atım yaptığı, hasar gören bölgenin ana kaya derinliği ve ana kayanın üç boyutlu geometrik formu, içerisinde öteki kırık ya da fay bulunup bulunmadığı üzere birçok parametreye bağlı olarak değişir. İncelenen bölgenin nüfusu, yapı tipi, yapı kalitesi üzere hususlar da dikkate alınmalı” dedi.

Dr. Akbayram, “Bu nedenle bütün bu konular tespit edilmeden, çok disiplinli sistematik bilimsel çalışmalar yapılmadan, ilçe ve bölge göstermek hem spekülatif hem de yanlış olur. Fakat unutulmamalıdır ki, AFAD 1900 ile 2023 yılları ortasında gerçekleşen zelzelelerde ülkemizde 93 bine yakın insanımızın vefat ettiğini, 555 binden fazla yapının yıkıldığını belirtiyor. Bunun üzerine acı bir gerçek olarak 2023 yılında 50 binden fazla insanımızın vefatını, 750 bin kadar da yapının kullanılamaz hale geldiğini eklememiz lazım” sözlerini kullandı.

‘MİKROBÖLGELEME TABANLI PROJEMİZİ BU SENE TAMAMLIYORUZ’

Ayrıca Dr. Akbayram, şu önemli bilgilerin altını çizdi:

— Birçok yerleşim alanının risk altında olabileceğini kabul ederek yerleşim alanlarımızın seçimi konusundaki tercihlerimizi ülke olarak bilimsel çalışmalarla gözden geçirmemiz gerekiyor. Bu kapsamda Bingöl’de ‘TÜBİTAK 121Y406’ numaralı proje kapsamında yaptığımız Bingöl Merkez İlçesi’nin Sismik Tehlikelerinin araştırıldığı mikro bölgeleme tabanlı projemizi bu sene tamamlıyoruz. Epey fazla sayıda sismik tehlike tanımlamaya yarayan bilgimiz var.

— Yeni yapılan bir mutabakat kapsamında Bingöl Belediyesi, Bingöl Üniversitesi Güç Etraf ve Doğal Afet Araştırmaları Merkezimiz ile “Bingöl İli Sarsıntı Master Planı’nın Yapılması Projesini” imzaladı. Bu master plan doğrultusunda çok disiplinli bir yaklaşım ile 15’den fazla bilim insanı, Bingöl’de sarsıntıların afete dönüşmemesi maksadıyla neler yapılması gerektiğini, afete hazırlık manasındaki olumlu adımları ve eksiklikleri tartışıyor, çalışmaları sürdürüyor. Bu plan 2025 yılı içerisinde tamamlanacak.

‘BİTLİS VE ADANA’YI ETKİLEYECEK BÜYÜK ZELZELE ÜRETECEK FAYLAR DA VAR’

Güneydeki Arap Levhası ile kuzeydeki Anadolu Levhası’nın sonu olan Bitlis-Zagros Fayı’nın da tehlike barındırdığını söyleyen Prof. Dr. Süleyman Pampal, “Bu hudut, Bitlis’ten geçer, Çelikhan’ın biraz kuzeyinden sağa hakikat döner ve Hakkari’den çıkarak daha güneye, Körfez’e kadar iner. Bu bölgelerde 7.5 ve 8 büyüklüğünde sarsıntılar yaşandı. Diyarbakır ve Hakkari’den geçen Bitlis-Zagros Bindirme Jenerasyonu, aksi fayların ürettiği sarsıntılara nazaran daha büyük sarsıntılara yol açar. Maalesef, Güneydoğu Anadolu Bölgesi 6 Şubat sarsıntılarının tesiriyle hareketlendi” dedi.

Adana’yı etkileyecek, sarsıntı üretecek fayların olduğunu da söyleyen Prof. Dr. Süleyman Pampal, “Karataş-Yumurtalık Fayı, Misis-Andırın Fayı, İskenderun Fayı, Kozan Fayı, Savrun Fayı, Saimbeyli Fayı üzere faylar var. Bir de batıda Ecemiş Fayı’nın güney uzantısı Namrun, Ovacık ve Mut Fayı, Adana’da zelzele tehlikesi kaynağı olarak belirlenmiş faylar” dedi.

Bu fayların kaç büyüklüğünde sarsıntı üretme ihtimali olduğuna da değinen Prof. Dr. Pampal, “Bu bahsettiğim faylar, 6-7 büyüklüğü ortası sarsıntı üretecek faylar. Kayseri civarında 1702’de, 1717’de 1845’te on binlerce insanın hayatını kaybettiği zelzeleler var. Burada Sarız Fayı, Develi Fayı, Erkilet Fayı, Yeşilhisar Fayı, Erciyes Fayı üzere Orta Anadolu’nun fay sisteminin bileşenlerini oluşturan faylar var. Bunlar daima faal faylar. Kayseri’de 7-7,5 büyüklüğündeki sarsıntılar, on binlerce can kaybına yol açmıştı. Bu cins zelzelelerin, Adana ve etrafını, bilhassa kuzey ilçelerini de etkilemesi muhtemel” sözlerini kullandı.

GENEL OLARAK NASIL ADIMLAR ATILIYOR?

17 Ağustos 1999 sarsıntısından sonra kimi olumlu gelişmelerin yaşandığına dikkat çeken Prof. Dr. Süleyman Pampal, “Öncelikle hazır beton kullanımı mecburî hale getirildi ve kontrol düzeneği devreye girdi. Zarurî zelzele sigortası uygulamaya alındı. Tüm bunlar olumlu adımlar. Ancak asıl kıymetli adım, 2011 Van sarsıntısından sonra atıldı: Kentsel Dönüşüm Yasası çıkarıldı. Bu, çok kıymetli bir gelişme. Kanunların hazırlanmasından evvel mevzuyu sıkça gündeme getiriyordum ve bu durum değerli bir avantaj sağlıyor. Lakin, burada da gerekli öncelik sıralamasına yer vermediğimiz için beklenen sonuçları elde edemiyoruz” dedi.

“6 Şubat sarsıntılarından sonraki can kayıplarımız ve en yetkili isimlerin evvel 100 milyar, akabinde 150 milyar dolarlık maddi kayıptan kelam etmesi, büyük kayıplardır” diyen Prof. Dr. Pampal, “Bu durumun altından kalkmakta toplum olarak zorlanıyoruz. Zati 17 Ağustos’un yalnızca travmasını değil, ağır faturasını yeni yeni unutmaya başlamıştık. Fakat, 6 Şubat’ta yaşanan sarsıntıları daha uzun mühlet unutamayacağız. Şayet bilimsel çalışmalar doğrultusunda bölgede 10-15 milyar dolarlık bir yatırımla sarsıntıya hazırlık yapılmış olsaydı, bu kayıpların hiçbiri yaşanmayabilirdi. Çok az hasar ortaya çıkardı. Bu durumu yeterli kıymetlendirmemiz gerekiyor” diye konuştu.

Fotoğraflar: iStock