‘Kolumbo parlarsa işimiz biter evladım’ 1650 yılında Ege’de ne yaşandı? Gökten yağan küller, taşlar Anadolu topraklarına ulaşmıştı…
Evi Nomikou, dedesinden, “Kolumbo parlarsa işimiz biter evladım” kelamlarını duyduğunda şimdi ilkokuldaydı.
Takvimler 1980’li yılları gösteriyordu. Nomikou’nun Santorini’ye bağlı bir köy olan Vothonas’ta çiftçi olan dedesinin bahsettiği Kolumbo, adanın 8 kilometre kuzeydoğusunda, Ege Denizi’nin derinliklerinde uyumakta olan bir volkandı.
O volkan Santorini’de son 3 günde yaşanmakta olan büyüklü küçüklü zelzeleler nedeniyle bir defa daha akıllara geldi.
SANTORY KOLUMBO’NUN GİZEMLERİNİ GÜN YÜZÜNE ÇIKARDI
Günümüzde Yunanistan’ın en tanınmış deniz jeologları ortasında birinci sıralarda yer alan Nomikou, dedesinden işittiği bu sözleri kulağına küpe etmiş olsa gerek, geçtiğimiz yıllarda Kolumbo Volkanı’na dair en kapsamlı ve ayrıntılı araştırmalardan biri olan SANTORY’i (Santorini Deniz Yeri Volkanik Gözlemevi) gerçekleştiren takıma liderlik etti.
Özel su altı aygıtlarını ve kameraları kullanan bilim insanları 500 metre derindeki hidrotermal sıvıların ve volkanik gazların yanı sıra deniz yatağındaki değişimleri ve sıcaklık dalgalanmalarını tahlil etti. Bütün bunlar bilim insanlarını “öncü olgu” ismini verilen ve volkanik aktivitenin yaklaşmakta olduğuna işaret eden sonuçlara ulaştırdı.
Atina Üniversitesi Jeoloji ve Jeoçevre kısmında misyon yapan Nomikou, 2021 yılında Kathimerini gazetesine yaptığı açıklamada, “Bugün bile birçok insan Kolumbo’yu bir kara volkanı olan Nea Kameni ile karıştırıyor. Kolumbo en son patladığında, ya da patlaması çıplak gözle görülebildiğinde diyelim, 1650 yılıydı. Ortaya çıkan toksik gazlar Santorini’de onlarca kişinin ve yüzlerce hayvanın vefatına yol açtı ve bir tsunami yarattı. Bu olay mahallî halkın hafızasına öylesine kazındı ki kuşaktan kuşağa anlatılır oldu. Nihayetinde dedemden de bana ulaştı” tabirlerini kullanmıştı.
Nomikou’nun bahsettiği Nea Kameni, Santorini kalderasının merkezinde yer alan bir kara volkanı. Aslına bakılırsa Nea Kameni de geçmişte epeyce faaldi. 1707-1712, 1866-1870, 1925-1928 ve 1939-1941 yılları ortasında burada da çeşitli patlamalar yaşandı. Bilinen son püskürme 1950’de meydana geldi ve suyun üstünde lav kaynaklı bir kubbe oluşumuna neden oldu. Lakin Nomikou’nun aktardığı üzere, Kolumbo şu an Ege Denizi’ndeki en etkin volkan olarak bedellendiriliyor.
Peki ülkemize 170 kilometre uzaktaki Santorini’nin tarihinde çok büyük bir yere sahip olan Kolumbo Volkanı hakkında neler biliyoruz?
SON OLARAK 1650’DE PÜSKÜRDÜ
Santorini adası, 1650 yılında Kolumbo Volkanı’nın patlamasıyla büyük bir yıkıma uğradı. Volkan patlamadan evvelki günlerde beşerler suyun kaynamaya ve renk değiştirmeye başladığını, denizin yüzeyinde bir koninin yükseldiğini gördü. Akabinde yanan kayalar, alevler, ağır duman bulutları göğe yükselmeye başladı.
Bazı kaynaklara nazaran, gökten yağan küller ve ponza taşları Anadolu topraklarına kadar ulaşırken, 20 metre yüksekliğindeki tsunami dalgaları Santorini etrafındaki alçak kara modüllerinde sellere yol açtı.
Patlamaların sonucunda Nomikou’nun da vurguladığı üzere 70 kişi hayatını kaybederken yüzlerce hayvan telef oldu.
ABD’nin Massachusetts eyaletinin Falmouth kentinde bulunan Woods Hole Oşinografi Kurumu’ndan araştırmacı Rich Camilli, “Yarattığı doğal yıkımın ötesinde Kolumbo’nun atmosfere saçtığı karbondioksit ve öteki gazlar, Santorini’deki insanların ve hayvanların boğularak ölmesine neden oldu” dedi.
Kolumbo, bir ucu Kos’a bir ucu Sousaki’ye dayanan Güney Ege Volkanik Yayı üzerindeki çok sayıda volkandan biri.
“KÖTÜLÜĞÜN ZAMANI”
Bu ayrıntılar birinci olarak Fransız jeolog Ferdinand A. Fouque’nin 1879’da derlediği bir yapıtta yayımlandı. Fouque’nin aktardığına nazaran, Santorini 1649 yılından itibaren güçlü zelzelelerle sarsılmaya başladı. Sarsıntılar 1650’nin mart ayında en üst düzeye çıktı.
27 Eylül 1650 tarihinde bu sarsıntılara denizden yükselen “yoğun duman bulutları ve alevler” de eklendi. Oluşan yükseltiden ışık ve alevler çıktığı sık sık gözleniyordu. Püskürme sütunları sık sık yükseliyor, “tüm gökyüzünü gizliyor” ve tekrar yıkılıyordu.
Depremler, gökyüzünü karartan püskürme sütunları, toksik gaz bulutları, suyun üzerinde yüzen ponza taşından kitleler ve tsunamiler 4 ay devam etti. Bu 4 aylık devir Yunanistan’ın tarihine “Kötülüğün Zamanı” olarak geçti.
Püskürme 6 Aralık 1650’de sona erdi lakin krater bölgesindeki yüksek sıcaklıklar ve zayıf sarsıntılar yıllarca devam etti.
Santorini’de MÖ 1630 yılı civarında meydana gelen ve “insanlık tarihinin en büyüklerinden biri” olarak nitelendirilen volkanik patlama da 28-41 kilometreküp hususun püskürmesiyle sonuçlanmış ve Akrotiri’deki Minoa yerleşiminin sonunu getirmişti. Bu patlama sonucunda evvelce yuvarlak olan adanın büyük bir kısmı denize gömülmüş ve Santorini bugünkü hilal biçimini almıştı. Ne var ki Helen Yayı İzleme Komitesi’ne başkanlık eden sismolog Efhtymios Lekkas, geçen hafta yaptığı açıklamada, “Santorini volkanının 20.000 yılda bir çok büyük patlamalar yarattığının farkında olmalıyız. Son büyük patlamadan bu yana 3.000 yıl geçti. Münasebetiyle önümüzde büyük bir patlama için çok fazla vakit var” diye konuştu.
Nomikou çalışma arkadaşarı ve Kolumbo Volkanı’nın üç boyutlu modelini bu türlü oluşturdu
MODERN BİLİM TARİHİ ANLATILARIN ART PLANINI ORTAYA ÇIKARDI
Ars Technica’nın aktardığına nazaran, SANTORY projesi çağdaş bilim teknolojinin imkânlarını kullanarak Kolumbo sayesinde kapsamlı bilgi sahibi olmamızı sağladı. Alman ve Yunan bilim insanlarının birlikte yürüttüğü çalışmada üç boyutlu sismik haritalar ve bilgisayar simülasyonları kullanılarak volkanik patlamanın tsunamiye yol açmasının sebepleri ortaya çıkarıldı.
Araştırmacıların Ekim 2023’te Nature Communications mecmuasında yayımladıkları makalelerinde, tsunaminin volkanik patlamanın yol açtığı toprak kaymasının bir sonucu olduğu bildirildi.
Santorini’de bulunan bu plaj, siyah ve kırmızı renklerdeki volkanik taşlarıyla ve sıcak sularıyla ünlü.
“HALEN ETKİN VE TEHLİKE YARATABİLECEK DURUMDA” OLDUĞU ANLAŞILMIŞTI
2020’li yıllarda yapılan çalışmalarda volkanın üzerindeki sülfit-sülfat hidrotermal bacaların, öteki hiçbir yerdeki hidrotermal bacalarda bulunmayan az mikroorganizma cinslerine konut sahipliği yaptığı keşfedildi. Dahası volkanın hala faal olduğu ve tehlike yaratabileceği de anlaşıldı.
2022 yılında daha evvelden var olduğu bilinmeyen bir magma odası keşfedildi. Bu odanın her yıl 4 milyon metreküp civarında büyüdüğü anlaşıldı. Bilim insanları bu süratle devam etmesi halinde, 150 yıl içinde 1650’de püsküren hacimde magmanın burada toplanacağı sonucuna vardı.
2016’da yapılan öteki bir araştırmada, 1650’de Santorini’ye çarpan tsunaminin tıpkı yıl 29 Eylül tarihinde su altında yaşanan bir patlamanın yarattığı dalgaların sonucu olduğu, o esnada volkanik patlamanın birinci fazından ikinci fazına geçmekte olduğu öne sürülmüştü. Fakat SANTORY araştırması çok daha karmaşık bir tablo ortaya koydu.
SANTORY projesine ilişkin olan bu fotoğraf Kolumbo’nun kraterinin büyüklüğünü gözler önüne seriyor
HEM PÜSKÜRME HEM DE TOPRAK KAYMASI YAŞANMIŞ
POSEIDON isimli araştırma aracını kullanan bilim insanları Kolumbo’nun kraterinin 500 metre derinlikte ve 2,5 kilometre genişlikte olduğunu gözler önüne serdi. Kraterin boyutları dev bir patlama olduğu manasına geliyor.
Araştırmanın müelliflerinden GEOMAR Helmholtz Okyanıs Araştırmalar Merkezi uzmanı Gareth Crutchley, volkanın konisinin yan tarafının ağır deformasyona uğradığını bunun volkanın kaymış olmasından kaynaklanıyor olduğuna inandıklarını belirtti.
Bilim insanları ayrıyeten volkanik patlamanın yol açacağı tsunami dalgalarının 6 metreyle hudutlu kalacağını, bu hesaplamaların görgü şahitlerinin aktardığı 20 metre yükseklikteki dalgalarla uyuşmadığını bildirdi. Bilim insanlarının dalgaların kıyıya vuruşuyla ilgili simülasyonu da görgü şahitlerinin sözleriyle uyuşmuyordu. Tıpkı formda toprak kayması simülasyonları da tarihî anlatılarla dengeli değildi.
Ancak püskürme ve toprak kayması simülasyonları bir ortaya getirildiğinde, tarihi anlatılarla uyumlu bir senaryo ortaya çıktı.
Santorini Helen Yayı olarak da bilinen Güney Ege Volkanik Yayı üzerinde yer alıyor. Peloponez Yarımadası’ndan başlayan yayın ucu Kiklad Adaları üzerinden Yunanistan’ın güneyine uzanıyor. Geçtiğimiz hafta Yunanistan İklim Krizi ve Sivil Koruma Bakanlığı, izleme sensorlarının adanın kalderası içinde “hafif sismik-volkanik aktivite” teslit ettiğini bildirdi. Bölgede volkanik aktiviteler 2011 yılından bu yan akayıt altında tutuluyor. O döemde 14 ay süren volkanik hareketlilik, büyük bir sorun yaratmadan sona ermişti.
Associated Press’in haberine nazaran, sismologlar şu an yaşanmakta olan sarsıntıların volkanlarla alakalı olmadığı görüşünde. Hükümet yetkilileri ile bilim insanları ortasında yapılan kıymetlendirme toplantısında, Santorini’nin kalderasındaki sismik aktivitenin “son günlerde düşük düzeyini koruduğu” fakat Santorini ve Amorgos ortasında “özellikle arttığı” bildirildi.
