4 Şubat Dünya Kanser Günü: ‘Kanserin genetik sırları yavaş yavaş çözülüyor’

DNA’daki farklı mutasyonlar ve bozukluklar nedeniyle ortaya çıkan kanser hastalığıyla gayrette artık akıllı moleküller bir tıp ‘sihirli mermi’ üzere kullanılıyor. mRNA aşıları son yılların en değerli gelişmesi. Kanserli hücrelerin genetiği üzerinde oynanarak o hücreleri tekrar olağan hücreye döndürme çalışmaları da laboratuvar ortamında olumlu sonuçlar veriyor. 4 Şubat Dünya Kanser Günü yaklaşırken kanser teşhis ve tedavisindeki yenilikleri ABD Jackson Laboratuvarı immünoloji uzmanı Prof. Dr. Derya Unutmaz, Acıbadem Maslak Hastanesi tıbbi onkoloji uzmanı Prof. Dr. Gökhan Demir ve  mikrobiyolog Ali İstek Akın’la konuştuk.

HASTALIĞIN SON DURUMU

‘Pankreas ve beyin kanserleri hâlâ riskli’

◊ Gençlerde kalın bağırsak yahut pankreas üzere kimi kanser tiplerinin görülme oranı artıyor. Tarama testleri bu yüzden erken yaşlara çekildi. Örneğin kolonoskopi yaşı 50’ydi, artık 45’te yapıyoruz. Kanser erken tespit edildiğinde tedavi edilebilen bir hastalık haline geldi. Pankreas ve beyin kanserleri (glioblastoma) mevt oranlarının çok yüksek olduğu kanser cinsleri. (Prof. Dr. Gökhan Demir)

KANDA DOLAŞAN TÜMÖR DNA’SI

‘Geriye bir şey kalmış mı bakılıyor’

◊ Geçen yıl ABD Besin ve İlaç Dairesi göğüs, akciğer ve kalın bağırsak kanserlerinin erken teşhis ve taramasında kanda dolaşan tümör DNA’sı (circulating tumor DNA) metodunun kullanılmasına onay verdi. Ameliyattan sonra hastaya gözetici tedaviler uyguluyorduk. Sonra birinci 2 yıl 3 ayda bir, 2 yıldan sonra 6 ayda bir takip ediyorduk. Lakin artık kanda dolaşan tümör DNA’sı metoduyla hastadan bir kan örneği alınıyor ve geriye kalan kanser hücresi var mı diye bakılıyor. Radyolojik görüntülemenin hudutları var. 5-6 mm’den  küçük lezyonları gösteremeyebiliyor. Bir tümör nodülü, milimetrenin beşte biri büyüklüğünde olsa bile metastaz yeteneğini kazanıyor. Bu büyüklükteki bir nodülü bu yol dışında tespit edebilecek öteki bir sistem yok. Çok kısa müddette ülkemizde de bu testleri yapmaya başlayacağız. (Prof. Dr. Gökhan Demir)

mRNA AŞILARI-İMMÜNOTERAPİLER

‘Kanser hücresini öldür, yanındakini değil’

◊ Kansere karşı geliştirilen mRNA aşıları şu anda çok heyecan verici bir gelişme. BioNTech uzun yıllardır bu mevzuda çalışıyor ve klinik çalışmalar devam ediyor. Birinci datalar epeyce umut verici. mRNA aşılarıyla bağışıklık hücresinin direkt kanser hücresini tanımasını ve onu öldürmesini sağlıyorsunuz. Buradaki en büyük sorun şahsa özel olması zira kanserde çok farklı mutasyonlar var. Bunun çözülmesi gerekiyor. Bireye özel yaptığınızdaysa çok tesirli olduğu gösterildi. Bence 2025’te, faz 3 çalışmalarında değişik sonuçlar çıkacak. Bir de bu kanser aşılarını öteki immünoterapi teknikleriyle birleştirmeye başladılar. Yani bağışıklık hücrelerinin üzerindeki frenleri kaldırıyorsunuz. mRNA aşılarında gaye bağışıklık hücresinin ‘Git kanser hücresini öldür fakat yanındaki göğüs hücresine dokunma’ komutunu dinlemesini sağlamak. Bağışıklık sisteminin en hoş tarafı da hafızasının olması, hatırlıyor. Kanser hücresinin yüzde 99,9’unu öldürdünüz ancak birkaç tanesi bir yerlerde saklandı diyelim. Birkaç sene sonra da geri gelmeye başladılar. Bağışıklık sistemi onları hatırladığı için bu küçük hücreleri bulup yok edebiliyor. Bağışıklıktan kaçması çok daha güç oluyor. (Prof. Dr. Derya Unutmaz)

‘Kemoterapiye gerek olmayacak’

◊ Bağışıklık sistemini düzenleyen immünoterapilerde biz bugüne kadar yalnızca üç molekülü biliyorduk. Ama bugün yeni nesil inhibitörler (bir enzime bağlanan ve onun aktifliğini azaltan molekül) piyasaya çıktı. Bunları kullanarak bağışıklık sistemini düzenlemeye ve onu yönetmeye başladık. Bunlar için akıllı moleküller var ve ağızdan alınan hap olarak kullanılıyor. Ben bir mühlet sonra kimi tümörlerde hiç kemoterapi yahut diğer standart tedaviler olmadan immünoterapinin tek başına kâfi olabileceğini düşünüyorum.

◊ DNA’daki farklı mutasyonlar ve bozukluklar tümörün oluşmasına neden oluyor. Bugün akıllı molekülleri bir tıp ‘sihirli mermi’ üzere kullanarak, olağan hücrelere ziyan vermeden, DNA bozukluğu olan kanser hücresini bulup yok edebiliyoruz. Son periyotta bilhassa prostat kanserlerinde BRCA isimli mutasyonlar tespit edildi. Bizim göğüs ve yumurtalık kanserlerinde kullandığımız bir akıllı molekülün prostat kanserinin bir alt kümesinde da çok tesirli olabileceğini gördük. Berrak hücreli böbrek kanserlerinde de bir immünoterapi casusuyla bir akıllı molekülün birlikte kullanılmasının çok avantaj sağladığı ortaya çıktı. (Prof. Dr. Gökhan Demir)

‘Hücrelerin hafızası var’

◊ Geçen ay Nature mecmuasında yayımlanan bir araştırmanın sonuçları enteresandı. Beyin hücrelerine makul aralıklarla sinyaller verilirse daha âlâ bir hafıza oluşuyor. Diyelim ki bir kimyasal ilaçla hücreye dokunuyorsunuz. Hücre ona nazaran bir husus salgılıyor, bir yerden bir yere gidiyor yahut birilerini öldürüyor. Şayet verdiğiniz sinyallerin aralığını açarsanız, örneğin 5 dakikada bir değil de günde bir defa o sinyali gönderirseniz hücre bunu daha uygun hatırlıyor. Bizim de bağışıklık hücrelerini kansere karşı programlamak için yaptığımız bir çalışma var. Genetik olarak değiştirilen bağışıklık hücrelerini kanser hücrelerini öldürmeleri için programlıyoruz. Bu hücrelere de CAR-T hücresi diyoruz. Ama bu CAR-T hücreleri kanser hücreleriyle çok süratli ve sık bir biçimde savaştıklarında yoruluyorlar. Onların bu durumunu değiştirmek için şu anda laboratuvarımızda aralıklar koymayı deniyoruz. Yani onlara “Git birkaç hücreyi öldür, sonra dur, dinlen” diyoruz. O vakit hem eğitimi hem de hafızası gelişiyor. (Prof. Dr. Derya Unutmaz)

BAŞKA GELİŞMELER DE VAR

GENETİK

‘Normal hücreye çevriliyor’

◊ Nano teknoloji ve genetik alanı geliştikçe kanserli hücrenin içindeki DNA hasarını yok etmeye ve onu olağan hücreye döndürmeye yönelik klinik çalışmalar da ilerliyor. Laboratuvar ortamında olumlu sonuçlar alındı ancak bu çalışmalar şimdi çok erken evrede. Bir gen hastalığı olan kanserin genetik sırları yavaş yavaş çözülüyor. (Prof. Dr. Gökhan Demir)

YAPAY ZEKÂ DESTEĞİ

‘Radyolojide rutin kullanılıyor’

◊ Beşerde 30 bin civarında gen var. Bunların ürettiği birkaç yüz bin RNA molekülü, onların da ürettiği milyonlarca protein… Bu proteinlerden bir adedinin yapısındaki bozukluk bile kansere yol açabiliyor. Bir tümörden alınan örneğin tahlil edilmesi de bir insanın akıl ve vaktini aşabiliyor. Genetik haritalamalarda ve radyolojide de rutin olarak yapay zekâ kullanılıyor. Hem süratli tarama yapıyor hem de 1-2 milimetrelik nodülleri tespit edebiliyor. (Prof. Dr. Gökhan Demir)

MİKROBİYOTANIN ETKİSİ

‘Bakterilerin ehemmiyetini fark ettik’

◊ Son 10 yıl içinde bakterilerin ehemmiyetini fark ettik. Son yıllarda akıllı ilaçlar kanser tedavisinde kıymetli bir noktaya geldi. İlaç şirketlerinin birden fazla mikrobiyota üzerine çalışıyor. Zira beden kanseri yok edeceğim derken bağırsaklardaki bakterilere de saldırıyor. Fakat bunun yerine bakterileri oraya bütünsel bir halde koyduğunuz vakit sakin sakin, bir ahenk içerisinde kanserle savaşabiliyorlar. (Mikrobiyolog Ali İstek Akın)