ABD’de kullanımı yasaklandı! Sayısız üründe yer alan bu madde Türkiye’de de kullanılıyor… İşte cevabını herkesin mutlaka bilmesi gereken 8 kritik soru
Petrolden üretilen ve kimyasal olarak eritrosin olarak bilinen kırmızı boya No. 3’ün kullanımı Amerika Birleşik Devletleri’nde yasaklandı. Yiyecek ve içeceklere kiraz kırmızısı bir renk vermek için kullanılan bu sentetik katkı unsurunun 30 yıldan uzun bir müddet evvel sıçanlarda kansere neden olduğu bulunmuştu. ABD Besin ve İlaç Dairesi (FDA) geçtiğimiz günlerde boyanın kullanımına ait yetkiyi iptal etme kararı aldı.
ABD’nin No. 3 olarak bilinen eritrosinin kullanımını yasaklamasının akabinde gözler başka katkı unsurlarına de çevrildi. Artık ise kırmızı boya No. 40 başta olmak üzere ABD’de yaygın olarak kullanılan başka beş renk katkı hususunun güvenliği de sorgulanıyor.
Peki ABD’de neden bu türlü bir karar alındı?
No. 3’ün yasaklanmasına sebep olacak ziyanları neler?
En değerlisi bu besin boyası Türkiye’de kullanılıyor mu?
Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Alev Keser No.3 ve öteki katkı hususları hakkında bilinmesi gereken ayrıntıları anlattı.
1- NO.3 TAM OLARAK NEDİR? ABD’DE NEDEN YASAKLANDI?
No. 3, kimyasal ismiyle Eritrosin (E127), parlak kiraz kırmızısı bir renk veren sentetik besin boyasıdır. Çoklukla şekerlemeler, kekler, jöleler, dondurulmuş tatlılar, kremalar, dondurmalar, meyve aromalı içecekler ve işlenmiş et eserlerinde kullanılmaktadır. Ayrıyeten tabletler, kapsüller, rujlar ve allıklar üzere birtakım ilaç ve kozmetik eserlerde de bulunur.
Bu boya, kömür katranından elde edilen kimyasal hususlarla üretilmektedir. Lakin sıhhat üzerindeki olumsuz tesirleri nedeniyle No. 3, ABD’de kozmetik eserlerde 1990 yılında yasaklanmıştır. 15 Ocak 2025 tarihinde de Amerikan Besin ve İlaç Dairesi (FDA), bu boyanın besin ve ağız yoluyla alınan ilaçlarda kullanımını yasaklamıştır. Üreticilerin eserlerini yine formüle etmeleri için besinler için Ocak 2027’ye, ilaçlar için ise Ocak 2028’e kadar mühlet tanınmıştır.
2- NO. 3 TÜRKİYE’DE KULLANILIYOR MU?
Türkiye’de No. 3, eser etiketlerinde E127 kodu ile belirtilme kuralıyla çeşitli besin ve ilaç eserlerinde renklendirici olarak kullanılmaktadır. Bilhassa şekerlemeler, pasta süslemeleri, kekler ve bisküviler üzere fırın eserlerinde kırmızı ve pembe tonları elde etmek için tercih edilmektedir. Ayrıyeten, dondurma ve aromalı süt eserlerinde renklendirici olarak yer alabilir. Meyve suları, gazlı içecekler ve kokteyl karışımları üzere içeceklerde de E127’ye rastlanmaktadır. Bunun yanı sıra, kimi ilaç tabletlerinin kaplamalarında ve öksürük şuruplarında da kullanıldığı bilinmektedir.
Bu boyanın Avrupa, Avustralya ve Yeni Zelanda’da besin hedefli kullanımı yasak; tek istisna ise süsleme emelli kullanılan maraschino kirazı. Birçok besin üreticisi pancar, kırmızı lahana ve böceklerden elde edilenler de dahil olmak üzere doğal besin boyalarını benimsemiş olsa da, 3 numaralı kırmızı boya şeker mısır, sarı pirinç , patates püresi ve çocuklara yönelik besleyici shake’ler üzere çok sayıda tüketici eserinde hala bulunuyor.
3- NO. 3’ÜN SIHHATE OLAN ZİYANLARI NELERDİR?
— No. 3’ün en büyük sıhhat riski, tiroid bezi üzerindeki etkileridir. Araştırmalar, bu boyanın tiroid hormonlarının üretimini bozarak iyot alımını engellediğini göstermiştir. Hayvan deneylerinde, eritrosine uzun mühlet maruz kalan sıçanlarda tiroid tümörleri geliştiği gözlenmiştir. Bunun yanı sıra, öteki kanser cinslerinin gelişme riskini de arttırdığına yönelik de bulgular mevcuttur.
— Bu boya, DNA hasarına neden olabilecek genotoksik özellikler sergileyebilir ve bedende oksidatif gerilim oluşturarak hücrelere ziyan verebilir. Bilhassa tiroid ve böbrek üstü bezlerinde tümör oluşumu ile irtibatlı olduğu düşünülmektedir. Ayrıyeten göğüs ve prostat üzere kimi kanser çeşitleri ile de bağlı olabileceği öne sürülmüştür.
— Hudut sistemi üzerindeki tesirleri de tasa vericidir. Yeni araştırmalar, No. 3’ün öğrenme ve hafıza süreçlerini olumsuz etkileyebileceğini, hudut hücreleri ortasındaki irtibatı bozarak nörodejeneratif hastalıklarla alakalı olabileceğini göstermektedir. Beyindeki birtakım kimyasalların düzeylerini değiştirdiği ve nöroinflamasyona yol açabileceği belirlenmiştir.
— Bunun yanında, bağışıklık sistemini çok uyararak alerjik tepkilere yol açabileceği ve çapraz reaktivite nedeniyle başka besin boyalarına hassas bireylerde de alerjiye sebep olabileceği rapor edilmiştir.
4- PEKALA YA ABD’DE SORGULANAN BAŞKA BESİN KATKI UNSURLARI DE TÜRKİYE’DE KULLANILIYOR MU?
Kırmızı boya No. 40 (Allura Red, E129),
Sarı boya No. 5 (Tartrazin, E102),
Sarı boya No. 6 (Sunset Yellow, E110),
Mavi boya No. 1 (Brilliant Blue, E133),
Mavi boya No. 2 (Indigotin, E132) Türkiye’de ilgili mevzuata uygun ölçülerde ve etikette E kodunu belirtmek kaidesiyle kullanılmaktadır.
5- BU HUSUSLAR HANGİ ESERLER İÇİNDE YER ALIYOR?
Kırmızı Boya No. 40, tıpkı No. 3 üzere bilhassa şekerlemeler, dondurma, kek, bisküvi içecekler, jöleler, reçeller, soslar ve şurup çeşitleri üzere tatlı ve kırmızı/pembe renkli eserlerde kullanılabilir.
Sarı Boya No. 5 meyve suları, gazlı içecekler, güç ve atlet içecekleri, toz içecek karışımları, aromalı içecekler ve hardal, salata sosu, sakız üzere eserlerin içeriğinde yer alabilmektedir.
Sarı Boya No. 6 da misal halde gazlı içecekler, meyve suları ve sportmen içeceklerinde bulunurken, şekerlemeler, hazır tatlılar, soslar, kekler ve bisküvilerde de kullanılabilir.
Mavi Boya No. 1 gazlı içecekler, aromalı sular ve sportmen içecekleri üzere içeceklerde, dondurmalar, buzlu tatlılar ve pasta jelleri üzere soğuk tatlılarda, çeşitli şekerlemelerde ve sakızlarda bulunabilir.
Mavi Boya No. 2 ise meyve aromalı içecekler, alkollü kokteyller, şekerlemeler, dondurulmuş tatlılar ve pasta süsleri üzere eserlerde kullanılmakla birlikte, kozmetik ve ilaç kaplamalarında da görülebilir.
Bu besin boyası eserlerinin kullanım ölçüsünün mevzuata uygun olması ve E kodu ile gösterilmesi zaruridir.
6- BU BESİN KATKI UNSURLARININ SIHHAT RİSKLERİNDEN BAHSEDER MİSİNİZ?
No. 40 bağırsak sıhhati, bağışıklık sistemi ve DNA hasarıyla bağlı potansiyel sıhhat riskleri nedeniyle tartışmalıdır. Bağırsakta inflamasyonu artırarak kolit üzere hastalıkları tetikleyebileceği, mikrobiyotayı etkileyerek ziyanlı metabolitler üretilmesine neden olabileceği ve DNA hasarına yol açarak kanser riskini artırabileceği bildirilmiştir. Kimi ülkelerde kullanımı kısıtlanmış olup Avrupa Birliği’nde çocuklarda davranışsal tesirleri nedeniyle ikaz etiketi zarurî kılınmıştır.
Sarı Boya No. 5’in endokrin bozucu tesirlere neden olabileceği bildirilmektedir. Çalışmalar No.5’in, hormon reseptörlerine bağlanarak östrojen gibisi tesirler gösterebileceğini, hormon üretimini ve metabolizmasını bozabileceğini işaret etmektedir. Ayrıyeten, genlerin çalışma tertibini değiştiren epigenetik değişikliklere yol açabileceği öne sürülmektedir.
Sarı Boya No. 6’nın histamin salınımını tetikleyerek alerji ve astım semptomlarını şiddetlendirebileceği bilinmektedir. Mevcut bilgiler E110’un günlük kabul edilebilir ölçülerde alımının inançlı olduğunu gösterse de yüksek dozlarda yapılan deneylerde, embriyo gelişimi üzerinde teratojenik tesirler (göz küçülmesi, kalp ve omurga deformasyonları), bağışıklık sistemi gelişiminde bozulmalar (dalak büyümesi, lenfosit azalması), genetik hasar (insan lenfositlerinde kromozom anormallikleri, sperm DNA hasarı) ve karaciğer ile böbreklerde toksik tesirler (oksidatif gerilim, iltihaplanma, organ hasarı) gözlemlenmiştir.
Mavi Boya No. 1’in Avrupa Besin Güvenliği Otoritesi tarafından 2010’da, Besin ve Tarım Örgütü/Dünya Sıhhat ÖrgütüOrtak Besin Katkı Hususları Uzman Komitesi tarafından ise 2017’de değerlendirilmiş ve günlük kabul edilebilir alım ölçüsü onaylanmıştır. Lakin yüksek dozlarda sitotoksik ve genotoksik potansiyel taşıdığını görülmüştür. Yapılan çalışmalar E133’ün yüksek dozlarda kırmızı ve beyaz kan hücreleri ile hemoglobin düzeylerinde azalma, trombosit düşüşü, bağışıklık sistemi baskılanması, DNA hasarı ve kalp ritminde artış üzere sıhhat riskleri taşıdığını göstermektedir. Fakat nörodejeneratif hastalıklarda esirgeyici tesirler gösterebileceği öne sürülmüştür.
Mavi Boya No. 2 ise otoriteler tarafından inançlı kabul edilse de, birtakım çalışmalar hücre çoğalmasını azalttığını, sitotoksik tesir gösterebileceğini ve tümör hücrelerinde büyümeyi baskılayabileceğini öne sürmektedir. Yüksek dozda maruz kalan deney hayvanlarında beden tartısında düşüş ve doku hasarı görülmüştür. Antioksidan özellikleri olsa da, karaciğer dokularına ziyan verebileceği saptanmıştır.
7- BESİN BOYALARI YERİNE KULLANILABİLECEK SAĞLIKLI ALTERNATİFLER VAR MI?
Kırmızı renk için pancar ekstreleri, hibiskus özü ve çilek, böğürtlen, ahududu, nar üzere kırmızı meyve özleri doğal renk verici olarak kullanılabilir. Sarı tonları elde etmek için zerdeçal (kurkumin), safran, papaya ve havuç suyu yahut özütü kullanılabilir; bu bileşenler bilhassa tatlılar, içecekler ve soslar için uygundur. Mavi renk için spirulina (mavi-yeşil alg) ve kelebek bezelye çiçeği doğal alternatifler ortasındadır. Bu doğal renk kaynakları sırf besinlere renk vermekle kalmaz, tıpkı vakitte antioksidan açısından güçlü olup, sıhhat üzerinde olumlu tesirler gösterebilir. Sentetik boyalara kıyasla alerji riskini azaltır, bağışıklık sistemini dayanaklar ve toksik tesirlere yol açmaz.
8- BESİN KATKI HUSUSLARININ TÜRKİYE’DE YASAKLANMASI KELAM KONUSU MU?
Türkiye’de besin katkı hususlarının kullanımı, Türk Besin Kodeksi ve Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından belirlenen düzenlemeler çerçevesinde denetlenmektedir. Şu an için Türkiye’de belli besin katkı hususlarının yasaklanmasına yönelik resmi bir karar bulunmamakla birlikte, bilimsel araştırmalar ve milletlerarası düzenlemeler doğrultusunda birtakım katkı hususları üzerinde tekrar kıymetlendirme yapılması mümkündür.
Türkiye’de, katkı hususları ambalajlarda sadece E kodları yahut tam isimleri ile belirtilmektedir. Bu nedenle, şu an için besin boyalarının potansiyel sıhhat tesirlerine dair rastgele bir ikaz etiketi mecburiliği bulunmamaktadır. Buna rağmen, Avrupa Birliği’nde, bilhassa Allura Red AC (E129), Tartrazin (E102), Sunset Yellow (E110), Ponceau 4R (E124), Quinoline Yellow (E104) ve Carmoisine (E122) üzere sentetik besin boyaları içeren eserlerde “Çocukların aktivite ve dikkat seviyesi üzerinde olumsuz tesirleri olabilir” halinde bir ihtar etiketi bulunması zaruridir.
