Orta yaşlarda yaşanan hafıza kayıpları yaşlanma sürecinin olağan bir kesimi olsa da yeni bir çalışma bilişsel gerilemenin hepimizde daha besbelli olduğu üç farklı tepe noktası olduğunu ortaya koydu. 57, 70 ve 78 yaşlarında görülen bu besbelli artışlar birtakım insanlarda çok daha bariz ve bunun nedeni de kolay; ömür biçimi.
Çin’de yapılan ve Nature Aging mecmuasında yayınlanan çalışmada, hızlandırılmış beyin yaşlanması ve nörodejeneratif hastalıklarla bağlı 13 proteinin beyindeki düzeyleri ölçüldü. Farklı olan ise, bu düzeylerin hormonlarımızdaki orta yaş düşüşünden emekliliğin tesirine kadar hayatımızdaki değişimlerle alakalı olması. Bunların beynimiz üzerindeki aşağı istikametli tesiri yıllar sonra ortaya çıkıyor. Fakat bu, tesirlerinin elimizde olmadığı manasına gelmiyor.
Cambridge Üniversitesi Psikiyatri Kısmı’ndan Prof. Barbara J Sahakian, çalışmayı en kolay biçimiyle şu sözlerle açıkladı:
“Çalışmadaki bu kilit yaşlar, beyinde değerli değişiklikler görmeye başladığımız vakitlerdir. 57 yaşında, orta yaş ve menopozla birlikte gelen fizikî değişiklikleri ne kadar güzel yönettiğimizle ilgilidir. 70 yaşında, emeklilik öncesi ve sonrasında beynimizi ne kadar düzgün uyardığımızla ilgilidir ve 78 yaşında, kendimizi güç şeyler yapmaya zorlayarak oluşturduğumuz ‘bilişsel rezervlerin’ düzeyleriyle ilgilidir. Nasıl ki kolesterolü kalp krizine yol açmadan çok evvel denetim altına alıyorsak, araştırmada tanımlanan bu tepe noktalarından en az 10 yıl evvel hayat üslubu değişikliklerini benimseyerek geleceğimizi de değiştirebiliriz. Anahtar ileti budur. Hülasa, beyin sıhhati için hem artık harekete geçmemiz hem de ileriyi planlamamız gerekiyor.”
BEYNİNİZ 57 YAŞINDA NEDEN SÜRATLE YAŞLANIR?
57 yaşına geldiğinizde beyniniz küçülmeye başlıyor. Bu süreç 30’lu yaşlarda balıyor lakin farklı beyin bölgelerinin tesirli bir halde irtibat kurmasını sağlayan hudut lifleri ağı olan beyaz unsurun azalması nedeniyle beyin hacmindeki azalma 57 yaşında artık açıkça görülüyor. Velhasıl, geniş bant irtibatınız yavaşlıyor.
Bu doğal düşüş, orta yaşlarda daha da şiddetleniyor. Dr. Sabine Donnai, kilo almanın beynimizin işleyişini çeşitli hallerde etkilediğini söyledi, “Kan akışının azalması, münasebetiyle beynin gereksinim duyduğu besinlerin, temel yağların azalması ve dışarı taşınamayan atık eserlerin birikmesi ile temaslıdır. Beden yağı tıpkı vakitte iltihap yapıcıdır. Obezite, nöronlar da dahil olmak üzere hücrelere ziyan veren kararsız oksijen atomları olan oksidatif gerilimle irtibatlıdır. Son araştırmalar, yüksek kolesterolün bunama riskini artırabileceğini de göstermektedir. Bu nedenle orta yaş sıhhat denetiminizde buna dikkat etmenizde yarar vardır” dedi.
Bu mevzuda neler yapabilirsiniz?
Nature Aging’de yayınlanan çalışma sağlıklı beşerler üzerinde yapıldı ve en makus protein düzeylerine sahip insanların makus hayat biçimi seçimlerinin büyük bir tesiri olduğu açıktı. Lakin bunun karşıtı de geçerli. Araştırmalar idmanın inanılmaz derecede nöroprotektif olduğunu gösteriyor. Örneğin, hipokampüsün boyutunu artırıyor ve hafızayı geliştiriyor.
Prof. Sahakian “Kemik yoğunluğu ve depresyonun önlenmesi de dahil olmak üzere pek çok yararı olan antrenmana başlamanın ve devam etmenin vakti geldi. Datalar, kalp atış suratınızı biraz yükselten rastgele bir idmanın hareketsiz kalmaktan daha yeterli olduğunu gösteriyor. Hasebiyle en âlâ antrenman rejimi, sadık kalabileceğiniz bir rejimdir” dedi.
Dr. Donnai ise günlük işlerinizi daha da şevkle yapmanız gerektiğini söyledi ve ekledi: “Gün içinde çok fazla aktivite yapıyorum. Yürüyen merdivenden üst yürüyorum. Mesela siz de ayağa kalkarken ellerinizi kullanmayın. Sandalyenizi geriye itin ve ellerinizi kullanmadan kalkın. Günlük işlerinize devam ederken, kaslarınızı zorlayan aktivitelerin farkında olun. Hülasa, hareket etmeyi bırakmayın.”
Dr. Donnai, kan şekeri ve kolesterol düzeyleri üzere metabolizmanızın zorlanabileceğine dair işaretleri test etmenizi ve bel-kalça oranınıza dikkat etmenizi öneriyor. Bayanlar için 0,85’in üzerindeki pahalar tehlike işaretiyken, erkekler için bu bedel 0,9’un altında olmalıdır.
BEYNİNİZ 70 YAŞINDA NEDEN SÜRATLE YAŞLANIR?
70 yaşında, bilişsel gerilemeyle bağlantılı 13 proteinden en yeterli bilineni olan tau’nun beyinde biriktiğini görmeye başlarız. Düşünme ve öğrenmeden sorumlu bölgelerde sinaps temaslarının azalmasına yol açan kortikal incelme kelam bahsidir. Ayrıyeten beynin yüksek bilişsel fonksiyonlardan sorumlu bölgeleri olan ön loblarda ve hipokampusta da küçülme meydana gelir.
70’ten evvelki on yıl, düşük ihtarım düzeylerinin bir sonucu olarak nöral yolların ziyan gördüğünü sahiden görmeye başladığımız vakittir. Prof. Sahakian “Bu emeklilik tesiri. 60 yaş civarında beşerler biraz rahatlar, kuvvetli şeylerden kaçınabilir ve tecrübelerinden faydalanmaya başlayabilirler” dedi.
Ancak uzmanlara nazaran şiddetli şeylerden kaçmak dehşetli bir fikir.
Bu hususta ne yapabilirsiniz?
Dr. Donnai, “Beyninizi geliştiren aktivitelere odaklanın; kolay seçeneği tercih etme alışkanlığı edinmeyin. Sudoku ve bulmacalarla yetinmeyin; beyninize nitekim meydan okuyun. Bir dans, bir lisan ya da masa tenisi öğrenmeye başlayın” dedi ve ekledi:
“Alzheimer ve bilişsel gerileme için erken testlerden korkmamamız gerekiyor. Beşerler semptomatik hale gelmeden ve rastgele bir gerileme ispatı göstermeden 10-15 yıl evvel protein değişikliklerini görebiliriz. Ömür üslubu bunu büsbütün durduramaz, lakin ne kadar uzun mühlet değişiklik yapmak ve bilişsel rezerv oluşturmak zorunda kalırsanız, sonuç o kadar yeterli olur.”
Bilişsel rezerv, beynin bozulmasına karşı direncimizi tanımlar ve nörodejenerasyonun başlangıcını, Alzheimer ve demans üzere hastalıkların tesirini kıymetli ölçüde geciktirebilir.
Bilişsel rezerv oluşturmak çocuklukta başlar. Lakin Neurology’de yayınlanan 2022 tarihli bir çalışma, 69 yaşına geldiklerinde yüksek bilişsel rezerv geliştiren bireylerin bile, çocuklukta düşük bilişsel yeteneklere sahip olsalar da hafıza ve düşünme gerilemesi olasılıklarını azaltabileceğini ortaya koydu.
Prof. Sahakian bu devri, bunama ve Alzheimer için önemli risk faktörlerini ele almak açısından kritik görüyor; yalnızlık ve toplumsal izolasyon, çalışmalara nazaran bunama riskini sırasıyla %30 ve %60 oranında artırabiliyor. Hususla ilgili yapılan bir çalışma, beyin yaşlanmasıyla kontaklı 13 proteinden beşinin yalnızlığa karşılık olarak arttığını gösterdi.
İnsanların toplumsallaşmaya ve uyarılmaya muhtaçlığı vardır. Çok sayıda yüz yüze toplumsal temas yaşlı beşerler için son derece güzeldir.
BEYNİNİZ 78 YAŞINDA NEDEN SÜRATLE YAŞLANIR?
78 yaşına geldiğinizde beyin hacmi ve beyne giden kan akışı daha da azalıyor. Enflamasyonla temaslı proteinler birikiyor ve bilişsel rezervler tükenmeye başlıyor.
Bu bahiste ne yapabilirsiniz?
Prof. Sahakian, “IQ genetiktir, lakin eğitim ve yeni şeyler öğrenmek büsbütün sizin kontrolünüzdedir. Bilişsel rezervin esirgeyici tesirleri âlâ bilinmektedir” dedi.
Çok sayıda araştırma, beynimiz yaşa bağlı gerileme nedeniyle hasar gördüğünde bile, geri dönmek için daha derin bir nöronal irtibat kuyusu geliştirmiş olanlarımızın daha güzel performans gösterdiğini ortaya koyuyor.
Dr. Donnai, “İltihaplanmaya neden olan şeylerin üzerinde daima olarak olmalıyız. Bu, iyi beslenmek, idman yapmak, rahatlamak, şekerden ve çok fazla gerilimden kaçınmak manasına geliyor. Gerilim, akut bir duruma verilen bir yansıdır, tüm güç acil durumla başa çıkmaya kaydırılır. Kronik gerilim, temel tamir ve büyüme fonksiyonları için mevcut enerjiyi azaltır” tabirlerine yer verdi.
Çevrenizde DNA’nıza yabancı olan çok fazla şeyden kaçınmanız gerektiğinden de bahseden Dr. Donnai şunları söyledi:
“Bunlar bedenin tehdit olarak gördüğü doğal olmayan hususlardır. Kronik, düşük düzeyli toksin birikiminin sinsi tesirlerini gösteren pek çok çalışma var. Detoksifikasyon yollarımız inanılmaz derecede tesirlidir, lakin günlük eserlerimizin birçoklarında bulunan farklı kimyasalların sayısı nedeniyle bunalmış durumdadırlar.
Hepimiz sigara ve alkoldeki toksinleri biliyoruz, lakin besin ambalajı ve deodoranttan yataklara ve paket kahveye kadar her şeyde riskler var. Plastik içermeyen bir bardak kullanın ve paket servisi olan bir içecek alırsanız, sıcak sıvıyı plastikten içmeyin. Bu durum ortada sırada yaşanırsa sorun olmaz lakin paketli besinler ve plastik bardakların kullanımının her geçen gün arttığı dünyamızda içeceğinize sızan mikroplastiklerin yüzdesi daima olarak artacaktır.”
Ayrıca Dr. Donnai yaşam tarzımızın tedavi edici gücüne de güvendiğini söyledi, “Beynimizle ilgili her şey hayatta kalmak için savaşmaya ayarlanmıştır. Bedenimizi düzgün besinlerle takviyeler, fizikî olarak faal kalır ve kâfi uyku aldığımızdan emin olursak, yaşlanmayla ilişkilendirdiğimiz biyolojik gerilemeyi kabullenmemiz gerekmez” dedi.
The Telegraph’ın ‘The three key ages your brain declines dramatically – and what you can do about it’ başlıklı haberinden derlenmiştir.